Къучагърин хуьр Ахцегь вацIун дереда, гьамамрилай винидихъ 3 километрдин мензилда, Шалбуз дагъдихъ элкъвенвай гуьзел чинал экIя хьанва. Ам дегь замандин хуьрерикай сад тирди ина амай хейлин сурари шагьидвалзава. Абурун майдан саки 5 гектардив агакьнава.
Хуьруьн фекьи Усейхан бубадин гафаралди, 1700-1800-йисара ина алим-арабист Эльдаров Эльдер лугьудай касдин куьмекдалди эцигай чIехи медресани кардик квай. Алим-арабист АбдулнетIиф бубадин гафаралди, Къучагърин хуьр ахцегьвийрикай арадал атанай. И карни хуьруьн гзаф кьадар адетри, сифте нубатда, къучагъвийрин рахунри (нугъатар сад-садаз гзаф мукьва я) субутзава. Ина яшамиш жезвай тухумар Ахцегьани ава: КIанашар, Пелтуьяр, Жанар, Гьажияр, Гъезирар.
Фад алатай девирра ахцегьвияр гьар гатуз чпин малар ва хипер хуьн патал Къучагърин яйлахриз физ хьана. Зул алукьайла абур элкъвена Ахцегьиз хквезвай. Са шумуд йисар алатайдалай гуьгъуьниз ахцегьвийри гьа и хуьре, дагъдин яйлахра чпин мал-къара хуьз, кьуьдни акъудиз хьана. Нетижада и дереда цIийи хуьр арадал атана.
Чи рагьметлу чIехи бубайрин гафаралди, хуьруьн бинедин сифте къван эцигай кас 1200-йисара яшамиш хьайи ахцегьви Агьмад тир.
Девиррин са бязи зидвилера инин агьалийрин зиреквал акурла, ахцегьвийри и хуьруьнвийриз къуччагъар лугьуз хьана. Гьа икI хуьрелни Къучагъар тIвар акьалтна.
Алим АбдуллетIифа тестикьарзавайвал, 1600-1700-йисара Йемендай Шалбуз дагъдиз, Эренлердал пуд стха — Пиргьасан, Пирсулейман ва Пирмуса атанай.И пуд стхани Аллагьдин рекье авай эвлиянар яз хьана. Пирмуса Къучагърин хуьре рагьметдиз фена. Адан гуьмбетдин чина араб чIалал кхьенвай къванни ава.
Хуьруьн сурара гьакI шейхерин са шумуд гуьмбетни дуьшуьш жезва: Агъаширин бубадин, Азизагъа бубадин ва Ильяс бубадин.
1869-йисуз кьиле тухвай переписдин делилралди, Къучагъа 61 кIвал, 191 итим, 199 дишегьли, вири санлай 340 кас яшамиш жезвай. 1886-йисуз инин агьалийрин, кьадар 483 касдив агакьнавай. Гьа вахтара хуьряй хейлин хизанар Азербайжандин Хачмаз ва маса районризни куьч хьана. Къусарчай станциядилай виниз 5 километрдин мензилда, Самур-Дивичи къаналдин къерехдал 400-дав агакьна хизанар яшамиш жезвай Къучагърин чIехи хуьр арадал атанва.
Варташен райондани 70 хизан авай Дашоглы хуьр арадал атанва.
1850-1920-йисара и хуьре пагьливанар хьтин гьунарлу итимар яшамиш хьайиди якъин я. Хуьруьн куьгьне мискIиндин вилик итимар ацукьун патал еке къванер эцигнавай. Гьар са къванцин заланвал 150-200 килограммдив агакьзавай. Абур кIула кьуна гъайи кас Черкес тир лугьудай. Ихьтин итимрин тIварар мадни кьаз жеда. Абдулгъени, Тарикъули, Ажемет, Казум…
1936-йисуз Къучагърин хуьре Микоянан тIварунихъ галай колхоз тешкилна. Сифте седри Магьмудов Сефербегакай хьанай.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара дагъдин и гъвечIи хуьряй 30-дав агакьна кьегьал рухваяр фронтдиз фена. Хтайбур 12 кас я.
1943-йисуз сифтегьан школа ачухна. Директор — кьакIави Азимов Азим тир. 1946-йисалай 1962-йисалди и хуьруьнви Къурбаналиев Гьасанбега директорвиле кIвалахна.
1950-йисан эхирда Къучагърин хуьр Ахцегь райондин Мукьтадиран тIварунихъ галай колхоздихъ галаз сад авуна. 1957-йисуз мад чара хъувуна. Хуьре цIийи “Искра” колхоз арадал гъана. И колхоз гзаф йисара республикадин Гьуьрметдин доскада хьанай. А чIавуз Агьмедагъаев Меметмирзе седри тир.
Дагъдин хуьре майишатдин са жуьрединни шартIар авачирвилиз килигна (рехъ, экв), 1962-йисуз Къучагърин хуьр Къурукалар лугьудай чкадал куьчарна. Гила ана 130 хизан хьанва. Виридахъ хъсан кIвалер, бахчаяр-багълар ава.
Гьар йисан 1-августдиз къучагъвийри хуьруьн югъ шаддиз кьиле тухузва. Пирмуса кучуднавай майдандал хквезвай хуьруьнвийрин кьадарни йисалай-суз артух жезва. Ина абуру хайи чилиз икрамзава, садакьаяр пайзава…
Агьмед Агьмедагъаев
