17-18-майдин йикъара республикада Дагъустандин халкьдин шаир, камал­эгь­ли, арифдар, Ленинан ордендин сагьиб, лезги эдебиятдин чIал виликди тухуниз рум гайибурукай сад тир СтIал Сулейманан 155 йисан юбилей гегьеншдиз ва шад гьалара къейдна. Зун ягъалмиш жедач, эгер лагьайтIа, неинки лезги тIвар алай гьар садаз, гьакI маса миллетрин, халкьарин векилризни СтIал Сулейман мукьва, багьа, ала я. ГьикI хьи, са мус, са гьина ятIани ам халкьдин шаирдин ватандихъ, уьмуьрдин, яратмишунин ирсинихъ, ХХ асирдин Гомеран тIвар алай яржарихъ, ктабрихъ, чкайрихъ галаз алакъалу хьана.

Халкьдин рикI алай шаирдин юбилейдин­ сергьятра аваз межлисар, концертар, конкур­сар, выставкаяр тухунихъ галаз сад хьиз, рес­публикадин жуьреба-жуьре издательст­вой­ра СтIал Сулейманан уьмуьрдиз,­ яратмишунриз талукьарнавай ктабар­ни чапнава­. Абу­рук акатзава: «Хкягъаяр» (2 том, «Да­гъус­тан»  издательстводин кIвал, гьазу­­райди — Арбен Къардаш), «Сулейманаз бахш­за­ва» («Мавел»), «СтIал Сулейман. Афоризмаяр», «Сулейман Стальский — ктаб-аль­бом» («Алеф», гьазурайди — Майрудин Баба­ханов)­, «Немеркнущая память» («Мавел», гьа­зурайди — Мурад Саидов), «Сулейман Стальский — Гомер ХХ века» («Формат», автор — Икрам Ягьяев). «Мавел» издательст­во­да мадни пуд ктабдикай ибарат «Мир Сулеймана Стальского» (гьазурайди — Алибег Омаров) чапдайвал я. Чи чIехи шаирдиз талукьарнавай ктабар Россиядин са бязи регионрани акъуднавайди фикирда кьуртIа, Гомеран юбилей пара бегьерлуди, рикIел аламукьдайди, адан ирсинал рикI алайбур рази ийидайди хьана.

Йисар алатзава, цIийи несилар арадал къвезва, амма Сулейманан шииратдиз ийизвай итиж квахьзавач. Ам мадни артух жезва. Юбилейдихъ галаз алакъалу мярекатдал Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликова гьавиляй лугьунни авуна:  «Гений. Камалэгьли. Халкьдин ягь-на­мус. Адаз гзаф кьадарда тIварар, премияр, шабагьар ганвай. Амма ада виридалайни вине кьур, жавабдарвилелди, михьидаказ, жуьрэтлудаказ, лайихлудаказ хвейи тIвар шаир СтIал Сулейман хьана. Адан шиирра ягьанатни ава, ажугъдин гьиссни. Ада тарифни ийидай, анжах чин чуьхуьдачир. Ада гьуьр­мет ийидай, амма ялтахвал адаз чидачир. Уьмуьрдани, вичин яратмишунрани ам намуслу, дуьзвал гвай, адалатлу, гьахъ кIани инсан яз амукьна. Гурлу гьиссди чан гъанвай адан шиират ачух рикIяй къвезвай, гьавиляй ам халкьдиз мукьва тир, уьлкведин вири пипIера адан гъавурда акьазвай».

Гьавиляй Сулейманан шиирри къе мадни сеслудаказ ванзава, на лугьуди, ада вичин гзаф эсерар гьа и йикъара теснифнавайбур я. Гьавиляй абурухъ галаз таниш хьун, абур кIелун гьар садаз менфятлу я. И кар чиз, винидихъ тIварар кьунвай чи стхайри шаирдин ктабарни майдандиз акъуднава.

Сифте нубатда заз «Хкягъаяр» томрал акъвазиз кIанзава. Абур пара чIагайдиз, кIелзавайдан руьгь тухардайвал акъуднава. Томда «Ватандикай фикирар» поэмани ганва. Арбен Къардаша Сулеймана вичин уьмуьрда лагьай эхиримжи «Шалбуз дагъ капал алайди хьиз аквазва» гафариз ихьтин баянар ганва: «1937-йисан 23-ноябрдиз и пак дагъдилай вил аладарун шаир патал ада вичин уьмуьр лайихлувилелди тухвайвилин, Аллагьдин ва халкьдин вилик вичин намус михьидаказ хвейивилин эхиримжи теселли хьанай. Шалбуз дагъ вичин лацу кукIушралдини дерин дагьарралди, муркIаралдини булахралди, пак имарат­ралдини зияратчийрин куьтягь тежер жергейралди сейли тирвал, шумудни са чеб чпиз акси девиррин къатарай рекьин тавуна виликди фейи Сулейманан тIварни кар къенин аямдани гьакI зурба я».

Томра, 1886-йисуз теснифай сифтегьан «Дербент шегьердиз» шиирдилай гатIунна, чIехи шаирдин лап хъсан эсерар (пуд вишелай виниз) гьатнава. Абурун темаяр ва жанраяр гегьеншбур я. Сатира, яшайиш, муьгьуьббатдин, ватандашвилин, сиясатдин, ах­­лакьдинни насигьатдин ва философиядин лирика — Сулейманан ирсинин кьилин пай я.

Мурад Саидова гьазурнавай «Немерк­нущая память» кIватIалдикай. Заз малум тирвал, гьеле чи республикада са шаирдин, писателдин тIварцIихъни ихьтин жуьредин зурба ктаб акъатнавач. Гьазурай касди вичин «Милли руьгьдиз элкъуьрай эрзиман мурад» макъалада  къейднавайвал, ХХ асирдин Гомерахъ галаз Дагъларин уьлкведин эдебият кIвачел акьалтунин ва вилик финин сагъ са асир алакъалу я. Ам камаллувилин, азадвилин, кIанивилин, дуст­вилин ва садвилин лишан я. 1930-йисарилай га­тIунна, къенин йикъалди СтIал Сулейманакай гзаф кьадар инсанри кхьена ва гилани кхьизва. Адаз гзаф кьадар художественный, илимдин эсерар, макъалаяр бахшнава.

Ктабда гьатнавай кьван эсеррин авторри (шаирар, писателар, алимар, политикар, жемиятдин, искусстводин деятелар) кхьенвай эсерри, лагьанвай келимайри шаирдин чIехивал, зурбавал, масадав гекъиг тежервал успатзава. Ктабда адаз ганвай къиметди Сулейманан садазни тешпигь авачир  бажарагъдин гьакъикъивал тестикьарзава. И къиметарни, гьикьван йисар алатайтIани, рикIелай алат тийидайбур, ватанэгьлийрик дамах кутадайбур, халкьдин шаирдин алакьунрал гьейранвалдайбур я. Уьлкведа ва дуьньяда машгьур ксари лагьай гафар рикI лап чими ийидайбур я: «ХХ асирдин Гомер» — Максим Горький, «Дагъустандин эдебиятдин эпиграф» — Расул Гьамзатов, «Дуьньядин литературадин тарихда лап тек-бир жедай кар» — Азиз Алем, «Гужлу, сеслу кард» — Александр Чуркин, «Кавказдин ва Россиядин виридалайни машгьур алай заманадин шаир» — Арбен Къардаш, «Кавказдин Омир» — Илья Сельвинский, «Ачух рикI авайди, зурбади, пара илгьамлуди, гьевеслуди» — Борис Пастернак, «Маса садалайни алакь тийидайвал дуьньядин сесинихъ яб акализ чидай адаз» — Николай Тихонов…

Фикир це  садра. Дагъустандин — 112, Россиядин — 36, стха республикайрин (Азербайжан, Гуржистан, Къазахстан, Узбекис­тан, Бе­лоруссия, Татарстан, Кабардино-Бал­­ка­рия…) 22 шаирди, писателди Су­лей­маназ­ шии­рар, 7 касди поэмаяр бахшнава. 65 касди адан тIварцIихъ камаллу, къиметлу гафар­ кхьенва. Вири урус чIалал ганва. Абурун чIехи пай урус чIалаз элкъуьрайдини Мурад Саидов я. Лугьун лазим я хьи, ада, библиотекайрай, архиврай Сулейманакай кхьенвай эсерар, гафар жагъуриз, кIватIиз, бязибур урус чIалаз таржума ийиз, гзаф зегьмет чIугунва.

Ктабда шаирдин уьмуьрдихъ галаз ала­­къалу хейлин шикиларни ганва. Абурухъ­ галаз таниш хьайила, малум жезвайвал, СтIал Сулейманаз хкажнавай памятникар­ Махачкъалада, Кьасумхуьрел, Агъа СтIалдал, Ахцегьа, Дербентда, ЦIийи Мамрачрал ала.

Гьа ихьтин жуьредин кIватIал («Сулейманаз бахшзава») лезги чIалалдини акъуд­нава. И кIватIал майдандиз акъатун патални Майрудин Бабаханован чалишмишвилер къейд авуниз лайихлу я. Ктабда Совет­рин Союздин — 20, Дагъустандин — 10 ва лез­ги 53 шаирди, писателди халкьдин рикI алай шаирдиз бахшнавай эсерар ганва. Чи шаирдин бажарагъдал, алакьунрал, илгьамдал гьейран хьайи Демьян Бедныйди, Жамбул Жабаева, Михаил Шолохова, Николай Ушакова, Миха­ил Исаковскийди, Семед Вургъуна, Видади Насеха, Янка Купалади, Николай Асеева, Ле­бедев-Кумача, Вера Инбера, Александр Прокофьева, Ромен Роллана ва гьакI гзафбуру чпин рикIяй къвезвай гьакъикъи цIарар кхьена. Вири тахьайтIани, са бязибур инал гъун кутугнава:

Азад тир ви ватандин дагъларин гар хьиз,

Лезетлу тир, ширин тир багъларин бар хьиз,

Гегьеншвилел гьалтайла, тир са океан

Ви манияр, баядар, устад Сулейман.

Жамбул  Жабаев

 

Чи бахтлувал Сулейманан гьайбат я!

Кьуьзуь касдин, вич гьич рекьин тийидай.

Ам девиррин акьул, намус-гъейрат я,

Гележегдай гележегдиз хъфидай.

Семед  Вургъун

 

Гуьзел цуьквер алван-алван

Ракъин нурдик ктIидач.

Ватандал рикI алай инсан

Са чIавузни рекьидач.

Вири зигьин ви эвелдин

Кьабулнава уьлкведи.

Арха, вунни рикIел элдин

Аламукьда эбеди.

Гьамзат ЦIадаса

 

Ваъ, гуз жедач ерли ажал

Игитризни ашукьриз.

Вун сагъ жеда амай кьван халкь,

Камалдив чаз къуллугъиз.

Абуталиб Гъафуров

 

«СтIал Сулейман. Афоризмаяр» ктаб­дин­ аннотацияда кхьенва: «СтIал Сулейман адет­дин шаир туш. Ам, чиляй къарагънавай дагъ­ хьиз, лезги халкьдин арадай адан агъзур йисарин тежриба ва камал галаз хкаж хьана, адан кьакьанвал вирида кьатIана, адан зигьиндин хцивили дуьнья гьейранарна…»

И кар чIехи шаирдин мецелай Алискендер Алкадарскийди кхьей ва кIватIал гьазурайда шаирдин чIаларай къачунвай афоризмайри, насигьатри ва туьгьметри успатзава. Гьар са цIар са мисал, са насигьат, меслят я. Шаирдин мурадни сад я: инсан инсан хьун, къени крарин, гьахъвилин иеси хьун, дуствилиз къуллугъ авун, масадаз писвал тавун, жемятдиз, халкьдиз хийирлу крарик къуьн кутун…

Мелованный чарчел акъуднавай ктаб­да-альбомда халкьдин шаирдин уьмуьрдихъ, яратмишунрихъ, дустарихъ, хизандихъ,­ гуь­­руьшрихъ, иштиракай мярекатрихъ галаз­ ала­къалу рангарин шикилар, художникрин гъилерикай хкатнавай суьретар, Сулейманан КIвал-музейдай, шииратдин суварик яна­вай ва  жуьреба-жуьре издательствойра чапнавай ктабрин шикилар ганва. Ктабдин чарар гъилелай ийидайла, шикилри, суь­рет­ри вун Сулейманан девирдиз хутахзавай хьиз жезва. Гьар са шикил, суьрет къвезмай несилриз къимет авачир ядигар я.

Ахцегь райондин Лгарин хуьряй тир МВД-дин майор, бязи женгерин иштирак­чи, зегьметдин ветеран Икрам Ягьяев СтIал Сулейманан шииратдал ашукь ва адаз ри­кIин сидкьидай гьуьрметзавай ватанэгьлий­рикай сад я. Лезги халкьдиз талукь месэ­ла­яр гьялун патал вичин сес хкажзавай, ви­кIегь­диз кардив эгечIзавай ва вичин къуьн кутазвай ватанперес халкьдин шаирдин ирс гегьеншарун патални алахъзава. Лугьуз жеда хьи, СтIал Сулейманан яратмишунрал рикI хьуни Икрам Низамединович эдебиятдин майдандизни акъудна. Ам «Лгарин рагарин эхъе­­нар», «Дувулрин къуват», «Пак Сулейманакай риваят» ктабрин автор я. Ингье гила ада вичин рикI алай шаирдин юбилейдин вилик лезги ва урус чIаларал «СтIал Сулейман — ХХ асирдин Гомер» ктаб акъуднава.

Авторди Сулейманаз бахшнавай эсеррин сан гзаф я. Азад жанрдин жуьреда­ теснифнавай шиирра Ягьяева Аллагь-Таа­ла­дин патай аламатдин пай гайи чIехи шаир­дин яратмишунрихъ авай метлебдикай, еке ирс акьалтзавай несилдиз чирунин важиблувиликай, ХХ асирдин Гомер гьамиша рикIел хуьникай, адан эсерар гегьеншаруникай кхьизва.

Вири ктабрихъ галаз таниш хьайила, зи рикIел къумукьрин шаир Аткъай Аджаматован гафар хтана: «Сулейман, Сулейман! Ахьтин кас мад хъжедач, хва.  Ам вири тир: кесиб лежберни, викIегь, жумарт инсанни, зурба арифдарни, тай авачир камалэгьлини, халкьдихъ рикI кузвай чIалан устадни. Адахъ галаз хьайи суьгьбетар, гуьруьшмиш хьунар къени рикIелай алатзавач. Ам Сулейман тир, Сулейман! Са бязибур Сулейманан лайихлувал, машгьурвал агъузариз алахъзава. Зун гьамиша ахьтинбуруз акси экъечIай кас я. Сулейман гьа вахтундани, гилани ва гележегдани чи кьилин винизвал, Дагъустандин дамах я».

Эхь, СтIал Сулейман шииратдин цава садрани хкахь тийидай нурлу гъед яз амукьда. И кардин гьакъиндай мадни шаирдин 155-йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз республикада кьиле тухвай зурба мярекатрини шагьидвалзава.

Нариман  Ибрагьимов