Саки 85 йис идалай вилик чи уьлкведа машгьур хьайи “Вири крар кадрийрилай аслу я” лозунг, идахъ галаз алакъалу яз хъсандиз гьазурнавай туькI­вей кадрияр аваз хьун общество гьар са рекьяй вилик финин карда, иллаки экономи­када кьилин шартIарикай сад тирди чи уьлкведин тарихдай аквазва. Сифтегьан пятилеткайра Советрин Союз вилик финин карда чIе­хи агалкьунар хьана. Гзафбуру и къазанмишунар кьилди-кьилдин ксарин, эвелни-эвел Сталинан кIвачихъ ягъиз­,  регьбердилай тарифар ийизвай. 1935-йисан 4-майдиз СССР-да авай гьаларикай доклад ийидайла, регьберди къейднай: “Виликдай чна техникадилай вири крар аслу я лугьузвай. И лозунгди чаз чи инсанар кIвен­кIвечи техникадалди таъминариз куьмекна. Им, хъсан хьанатIани, тIимил я. Гьави­ляй чна а лозунг цIийидалди эвезна кIан­за­ва: вири крар кадрийрилай аслу я… Виридалайни къиметлу, виридалайни кар кьетI ийидай капитал  инсанар, кадрияр я”.

Регьбердин системадин бинеда неинки пешекарвилин чирвилер, алакьунар, кIва­лах­дин тежриба, гьакIни инсанрив эгечIзавай те­гьер, абуруз куьмекун, къайгъударвал авун, къуллугъдин рекьяй вилик тухун, гьар са касдин жавабдарвал, ахлакьдинни марифатдин ерияр эцигнава. Сталинан системадин кьилин истемишунрин жергеда марифатдин, идеологиядин, политикадин жигьет­дай дигмишвал, жув амайбуруз кардалди чешне яз къалурун ава. А къайдади “жибиндик пар”, “далу” хьун, къавум-къардашвал, яр-дуствал гьисаба кьазвач. А система та­мам­ са илим я.

Сталина арадал гъайи кадрийрин къайдади чаз зурба агалкьунар къазанмишиз куьмекна. Адан гъавурда акьурла, чи агалкьунрин себебар чир хьайила, гьа 30-йисарилай адакай Европадин уьлквейрани менфят къачуз эгечIна ва исятдани къачузва. Чна, вучиз  ятIани, ам рикIелай алуднава.

Гьар гьикI ятIани, и истемишунриз жаваб гузвай кадрияр чи хуьрера, районра, республикадин ва федерациядин гьукумдин, вири дережайрин идара авунин къуллугъра кIва­лахрал алазва. Амма бес кьадарда ваъ. Ахь­тин къуллугъчийрин жергеда Бутаев  Азик  Мегьарамович  ава. Ам Налогрин рекьяй федеральный къуллугъдин Районрин уртах 1-нумрадин инспекциядин (МИФНС) начальник я. Инспекцияди кьуд райондиз къуллугъзава: Рутул, Ахцегь, Докъузпара ва Мегьарамдхуьруьн.

Шад жедай кар ам я хьи, Республикадин налогрин инспекцияда гьар кварталдиз ­кьазвай кIвалахдин нетижайрай 1-нумрадин  инспекциядин коллектив асул гьисабдай кIвен­кIвечи чкайрал жезва. Ам 1-рейтингдиз (инспекцийрин арада тешкилзавай  “акъажунра” гъалибвал) мукьвал-мукьвал лайихлу жезва.­

Гьахъ лагьана кIанда, къайда-адалат хуь­­дай къуллугъчийрин жергеда авай нало­го­викрикай гьич са районда, гьич са уьлкведани агьалийриз хуш майилар жезвайди туш. Вучиз лагьайтIа, налогар гуз гьич садан ри-кIизни кIанзавач. Налогрикай кьил къакъудзавайла, абур гуниз инсанар мажбурзава. Ихьтин дуьшуьра чуьруькарни, такIанвилер­ни арадал къвезва. ТIебии кар я: чи инсанрин уьмуьр четинди я, гъилиз къвезвай пул акъакьзавач, хизан дарда гьатзава. Гьа са вах­тун­да­ налогар авачиз государство кьиле тухуз жедач. Вири дуьньяда гьакI я. “Ихьтин шартIара чи къуллугъчияр, — лугьузва Азик Ме­гьарамо­вича, — неинки пешекарвилин рекьяй, гьакIни психологиядай, педагогикадай, гьатта дипломатиядай чирвилер авай, меслятдал гъиз алакьдай сабурлубур хьун чарасуз я. Гьа чIавуз агалкьунарни жеда”.

Чи арада хьайи суьгьбет общественный метлеб авайди яз акуна, ам газет кIелзавай­буруз теклифзава.

Азик “Ленинский” совхоздин бригадир ­Ме­гьарам Бутаевич ва хуьруьн школадин ­муаллим ФатIимат Мегьамедовна Бутаеврин хизанда Къуюстандал дидедиз хьана. Диде-бубади чпин ирид аялни чирвилерал, зегьметдал рикI алайбур яз тербияламишна. Азик, лап хъсан къиметар аваз юкьван школа акьалтIарна, Мичуринск шегьерда хуьруьн майишатдин  институтдик  экечIна.  Сад  ла­гьай­ курс куьтягьайла, Советрин Армияда ­десантдин кьушунра къуллугъна. Ахпа лап хъсан къиметар аваз институтни акьалтIарна.  Вини дережадин образование авай жегьил пешекарди тамам са йисуз хайи хуьре сов­хозда фялевиле зегьмет чIугуна. 1992-йисуз налогрин органар тешкилайла, адаз Мегьарамдхуьруьн районда налогрин инспекциядиз къуллугъдал теклифна. Ина А.Бутаева гос­ин­спекторвиле, старший госинспекторвиле, отделдин начальникдин заместителвиле, отделдин начальниквиле, инспекциядин начальникдин заместителвиле кIвалах­на. 2016-йисалай ам ФНС-дин районрин уртах 1-нумрадин инспекциядин регьбер я. Азик Мегьарамовича, кIвалахни ийиз, экономист, финансист, юрист пешейрай образование къачуна, Финансрин ва праводин институт акьалтIарна.

• Азик Мегьарамович, гъилевай йисан алатнавай вахтунда авур кIвалахдин нетижайрал Куьн рази яни?

— Гьахъ лагьайтIа, разивал ийиз кIанзавач.

• Вучиз? Налогар кIватIунин кIуьд вацран тапшуругъар инспекцияди артухни алаз ацIурнава кьван. Бес им шад жедай кар тушни?

— Нетижаяр, дугъриданни, писбур туш. Фе­деральный бюджетдиз кIватIзавай налограй 9 вацран тапшуругъ 107 процентдин, республикадин — 122 процентдин, чкадин бюджетдиз 113 процентдин тамамарнава. Амма республикада чалай виниз тир нетижаяр ганвай инспекциярни ава. Чи коллективдиз ла­гьайтIа, гьамиша кIвенкIве хьана кIанзава.

• Куьне вахт-вахтунда кьазвай нетижайрай аквазвайвал, бязи рекъемар-делилар лап хъсанбурни хьанва, месела, къазанжийрилай къачузвай налог 230 процентдин кьилиз акъуднава. Налоговикрин кIва­лахда виридалайни четин месэла гьим я?

— За фикирзавайвал, алай вахтунда тек са чи ваъ, вири инспекцияр патал четин месэ­ла налогрикай кьил баштанун я. Месэладин асул себеб налогар гузвайбурун финансрин гьал пайгарвилик тахьун я. Яни, къе карчи­диз хъсан дуллух атайтIа, пака адаз затIни къвезвач. Пайгарсузвал гьикьван гзаф хьайи­тIа, гьакьван гзаф абур налогрикай кьил къа­къуддай рекьерихъ къекъвез жеда. Коррупциядин шартIарни арадал къведа.

Хейлин инсанар кесибвиле ава. Са бубат багьа, герек шейэр къачудай пул чи агьалийрин киседа гьамиша жезвач. Маса гузвай шей­эр ише тефизвайла, алишверишдал маш­гъул карчийривай чпин кар бажармишиз, налогар гуз жедани?

• Гьакъикъатдани, гзаф туьквенрин дезгейрал яцIу дафтарар жезва. Туьквенчийри пул гвачир муьштерийриз, “тIвар кхьена”, гьатта недай-хъвадай шейэр аламаз ахъайзава. Гзаф вахтара абурув варцаралди пул ахгакьзавач.

— И месэла чна фикирда кьазва. Финансрин жигьетдай кIевера гьатзавай карчийриз законрин сергьятда аваз кьезилвилер, куьмек гузва.

• Гзаф экспертри лугьузва хьи, чи уьлкведа лап виниз тир налогар эцигнава, гьавиляй абур гуз кIанзавач. Бязи уьлквейра гъвечIи мажибрилай налогар къачузвач.

— Гьатта гъвечIи налогни гуз садан рикIиз­ни кIанзавайди туш. ТIимил дуллух налогдикай азад авун — им са месэла я. Са жерге уьл­квейра гьакI ийизва. Чи налогар, гьахъ лу­гьун, агъузбур туш. Тарифарзавай Францияда, Норвегияда, вилик фенвай маса уьлквейра налогар чибурулайни винизбур я. Амма кар ана ава хьи, а уьлквейрин бизнесменри гьа виниз тир вири налогар вахт-вахтунда ва тамамвилелди гузва. Нетижада государстводиз яшайишдин программаяр кьилиз акъуддай мумкинвал жезва. И карди кесибвиле авайбурун гьал-агьвал хъсанарзава ва агьалийриз чкадал гьасилзавай герек гьар са шей къачудай мумкинвилер жезва. Чпи гьасилзавай продукция маса гайила, жезвай пул карханайрин иесийрив агакь хъийиз­ва. Ка­питалистдиз аквазва хьи, вичи налог­рай гузвай такьатар и ва я маса жуьреда адан вичин хийирдиз хквезва. Гьавиляй абур налогар гуникай катзавач. Чи капиталистри акI ийизвач. Абур налогар тагуз алахъзава, и кар патал са кьадарбуру чпин капиталар къе­цепатаз — оффшорриз акъудзава. Аквазвайвал, абур уьлкведиз гуьгьуьллудаказ хкун па­тал Президент Владимир Путина серенжемар кьабулзава. Абурухъ тайин тир нетижаярни жезва. Къейд ийиз кIанзава хьи, шаксуз, агьалийрин гьал-агьвалдиз, экономика вилик физвай гьалдиз килигна, налогрин гьа­къиндай законодательствони хъсанарна кIанзава.

• Налогрин база гегьеншаруналди, абур кIватIун гзафаруникай Квевай вуч лугьуз жеда?

— Райондин карчийрин гъвечIи бизнес асул гьисабдай алишвериш я. Бизнес вилик фирай лагьана, законра къалурнавай мумкинвилериз килигай куьмек, кьезилвилер чна карчийриз гузва. Амма икIни жезва: хийирдик умуд кутуна, са куьлуь туьквен ачухзава,­ ахпа налогар гуз алакьзавач. Себеб — хийир­дин чкадал зарар жезва. Нетижада иеси, бизнес агална, налогрин учетдай экъечIуниз мажбур жезва. Герек авачир кьилин тIалар я. АкI тахьун патал карчивилел машгъул жез кIанзавайдаз сад-кьве вацра вичин алакьунар ахтармишдай мумкинвал гузва, налогар къачузвач. Эгер кар вилик физ хьайитIа, ахпа ам налогрин учетдиз къачузва.  Налогдин кьадарни бизнес басмишдайди туш. Гьелбетда, чаз бизнес гьикьван гзаф хьайитIа, гьакьван кIанзава: агьалийризни хийир я, государстводизни.

Генани, налогрин кьадар артухарун ­патал ва райондизни хийир хьунин мураддалди за жуван чIехи стха Насирахъ галаз меслятна. Ам Махачкъалада агалкьунралди кIва­­­лах­за­вай, рекьер, муькъвер проектламишдай ва эцигдай “Экодор” фирмадин директор я. Моск­ва, Ростов, Астрахань шегьер­рай къвезвай заказар кьилиз акъудзава. Ада кархана райондиз хкана, гьар йисуз 15-20 мил­лион манат налогар чи инспекциядиз гузва.

Гуьгъуьнлай зун Москвада яшамиш жезвай, арада яр-дуствал авай бизнесмен Леонард Нагъиевахъ галаз меслят хьана. Адани вичин кархана райондиз хкана. Гьар йисуз чаз 40 миллион манатдив агакьна налогар гузва. ЧIехи агалкьунар аваз михьивилелди кIвалахзавай кьве бизнесмендини райондиз, хуьрериз, агьалийриз куьмекар гузва. Абуру чпин хайи хуьрера — Къуюстандал ва Хъартас-Къазмайрал цIийи школаяр эцигуник ла­йихлу пай кутунва.

• Хуьрерин агьалийрик “чун мадни дарвиле тваз кIанзава, гила жува эгъуьннавай къуйдай акъудзавай целайни налог къачуз кIанзава, пака марфадилайни къачурай” лугьуз, къал акатнава. Им авай кар яни, Азик Мегьарамович?

— Эхь, къуйдин яд, закондин бинедаллаз, государстводинди я (чиликай хкудзавай ма­са девлетар хьиз: нафт, газ, къизил ва мсб.) Гьавиляй къуйдин цел налогни эцигзава. Им чи жемятдиз чир хьана кIанда. Амма чна а на­лог эцигнавач, эцигун гьич фикирдани авач. Инсанриз гьакIни четинзава: жегьилар хуьрера акъваззавач, кIвалах авач, мажибар, пенсияр гъвечIибур я. Гъавурда аваз, государстводини кIевелай истемишзавач.

• Коррупциядихъ галаз женг чIугуникай суал тагана жедач.

— Чи коллективда, кьуд райондин инспекцияр садна, оптимизация тухвайдалай кьулухъ 70 касдин чкадал хъсанбурукай лап хъсан 40 касди кIвалахзава. Абур пешекарвилин рекьяй хъсан гьазурвал авай, тежрибалу къуллугъчияр я. Агалкьунар абурун гьар садан чалишмишвилерин нетижа тирди чир хьана кIанда.

Аквазва хьи, “кадрийрилай вири крар аслу я” лозунг алай девир патални гьахълу я. Къуллугъда гъилин, нефсинин михьивал хуь­нин мураддалди работникрихъ галаз гьар юкъуз кIвалах тухузва. Вири коллектив кIватI­на, гьар гьафтеда кьиле физвай совещанийрал кIевелай тагькимарзава: “куь тIварни кьацIурмир, зи тIварни, инсанрин къаргъиш гуьгъуьна твамир, гьич гъвечIи савкьатни къа­чумир”. КIеви жавабдарвилин патахъай тагькимарзава. Гьар гьафтеда. Протоколрал вирида къуларни чIугвазва.

• Куь столдал “Лезги газет” алаз аквазва…

— Бес! “Лезги газет” (“Коммунист”) рагьметлу чи бубади гьар йисуз кхьизвай. Зани ам жегьил йисарилай кIелзава. Жуван хизан патал почтадай кхьизвайдалай къейри, гьар йисуз за инспекциядиз 15 экземпляр кхьизва. ГьикI кхьидач, кIелдач, ваз ви дидед чIал ба­гьа ятIа?! Ви диде-буба, ата-бубаяр рахаз хьайи лезги чIал. Дидед чIал халкьдин руьгь я. ЧIал амач — халкьни халкь яз амукьдач. Им гьар садаз чир хьана кIанзавай кар я.

• Куьн гзаф сагърай, Азик Мегьарамович, метлеблу суьгьбет авунай.

— “Лезги газетдин” редакциядиз чухса­гъул, чи инспекция рикIел атана, чи кIвалахдиз икьван фикир гунай.

Абдулафис Исмаилов