Лезги хуьрер
Курхуьрелай винелди хкаж хьана, Дулама синелай КIварчагъ дере, анин хуьрер акурла, рикIел Рамазан Каитован шиирдин цIарар къвезва:
Гуьзел Ватан, чан зи Куьре,
Вун шегьер хьиз туькIуьрнава.
Зи Куьре, ви гьар са хуьре
Бахтунин экв куькIуьрнава.
Зи Куьре гур демерава,
Рахазва саз агалкьунрин.
Пагь, адан гъил мелерава,
Са югъ са виш кIвалерин.
РикIе хуш майилар аваз, гуьгьуьлар шад яз, чун вичиз гьахълудаказ къуччагърин хуьр лугьузвай КIварчагъиз агакьна. ЧIехи ва гуьрчег жезва ам йисалай-суз. Кьилин куьчеда къир цанва. Кьве мертебадин яшайишдин кIвалери, абурухъ галай багъ-бустанди, общественный дараматри хуьр гуьрчегдаказ къалурзава. Агьалийрин гуьгьуьлар, яшайиш хъсанзавайди гьа сифте легьзейра кьатIуз жезва. Шаир рагьметлу Салигь Селимова вичин хуьруькай гьахълудаказ кхьенай:
Дуьз куьчеяр, кьакьан кIвалер,
Гуьрчег акваз гьакьван иер.
Лугьуз жед ваз “гъвечIи шегьер”,
Шак алач гьелбет, КIварчагъар.
Са вёрст хуьруьн гьяркьуьвилел,
Кьве вёрст ала яргъивилел,
Пакдиз хуьзва, кьуна гъилел,
Бубайрин адет, КIварчагъар.
И хуьруьхъ баркаллу тарихни ава. Чун аниз мугьман хьунин метлебни, район арадал атайдалай инихъ 90 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз, хуьруьн тарихдикай газетдиз макъала гьазурун тир.
Хуьруьн мулкуна куьгьне сурар, дараматрин амукьаяр, пак чкаяр, са шумуд виш йисарин тарар — тарихдин шагьидар ава. Агьалийри хуьруьн тарихдин ивиррал дамахзава, абур жегьил несилдал агакьарзава.
КIварчагъ Кьасумхуьруьвай кеферпатахъ 12-14 километрдин яргъа ава. Тарихдин делилри шагьидвалзавайвал, V-VI асирра гилан Белиждин станция алай чкадин патарив Чагъ (Чогъ, Чор) тIвар алай шегьер гвай. Чкадин агьалийри адаз Торпагъ-Къала, яни накьварин къеле лугьузвай.
Мукьвал-мукьвал жезвай дявеяр себеб яз, цIийи хуьр (шегьер) арадал атана — Курчагъ (чкIанвай Чагъ). Ам гилан КIварчагъ хуьр алай чкадивай 3 километрдин яргъа, Къванцин булахдин патав гвай синел арадал атана. Гуьгъуьнлай агьалияр Лакар лугьудай чкадиз куьч хьана. Гилан КIварчагъар алай чкадал хуьр 1957-йисуз арадал атана.
Советрин власть жедалди, хуьре медреса кардик квай. 1931-йисуз кулакар я лагьана суьргуьн авур Ибрагьим пашадин ва Агъабеган кIвалера сифтегьан светский школа ачухна. 1934-1935-йисара хуьруьнвийрин къуватралди хуьруьн къерехда сифтегьан школадин дарамат эцигна.
Гуьгъуьнин йисара ам ирид, муьжуьд йисан ва 1974-йисуз юкьван школадиз элкъуьрна. Яргъал йисара школадин директорвиле тежрибалу муаллимар тир Абдулсен Абдулмежидова ва Мизамудин Мегьамедова кIвалахна.
1929-йисуз хуьре хуьруьн майишатдин артель (колхоз) тешкилна, председателвиле Кирим Саидов хкяна. Сифтегьан колхозчийрин арада Селим Абдурагьимов, Алдербег Абдулагъаев, Мегьамед Юзбегов, Сейфулагь Къараханов авай. Гуьгъуьнлай колхоздиз Фетяли Наврузова, Шихгьасан Велиханова, Ажибег Абдиева регьбервал гана.
1965-йисуз и дередин пуд хуьруьн “Коммуна” (КIварчагъ) Урицкийдин тIварунихъ галай (НуьцIуьгъ) ва Орджоникидзедин тIварунихъ галай (Зизик) колхозар сад хъувуна, “Коммуна” совхоз тешкилна. Яргъал йисара совхоздин директорвиле Наврузбег Бабаева, Маидин Къараханова, Абас Абасова… кIвалахна. 1970-1980-йисара совхоз неинки районда, гьакI республикадани кIвенкIвечи майишатрикай сад тир. Адахъ 400 гектардив агакьна уьзуьмлухар авай.
1930-йисара КIварчагъа комсомолрин ячейка ва сифтегьан партийный организация тешкилна. Рамазан Сеферов, Мегьамед Юзбегов, Сейфулагь Къараханов комсомолрин ячейкадин активный членар тир.
Парторганизациядин секретарар яз Къачабег Байрамбегова, Анвар Къараханова, Зейнулагь Къараханова, Агъали Муртузалиева, Максим Эскендарова, Зейдулагь Къухмазова, Адил Гуьлагьмедова кIвалахна.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара КIварчагърин хуьряй фронтдиз 86 кас фена, абурукай 48 женгера игитвилелди телеф хьана. Гзафбурухъ гьукуматдин орденар, медалар авай.
КIварчагърин хуьряй тIвар-ван авай алимар, пешекарар, спортсменар, чIехи дережайрин руководителар акъатна. Алай вахтунда хуьре 500-дав агакьна кIвалер ава, 1800-дав агакьна агьалияр яшамиш жезва.
Хуьруьнвийрин къуллугъда боксдин спортдин еке комплекс, культурадин маканар, амбулатория, туьквенар, аялрин бахча, школа, спортдин са шумуд жуьредай филиалар, хуьруьн майишатдин карханаяр акъвазнава.
Чун шагьид хьайивал, КIварчагъа гьуьрметлу, зегьметдал рикI алай инсанар яшамиш жезва.
Куь гележег мадни мублагьди, берекатлуди, ва экуьди хьурай, гьуьрметлу кIварчагъвияр!
Хазран Кьасумов
