Виридаз аквазва, чизва хьи, алай девирда базаррихъ, туьквенрихъ галаз рахаз жезмач. Къиметар йисалай-суз, йи­къа­лай-къуз са къатда хкажзава. РикIел хкваш садра, ме­села, Андропован девирда, 16 кепекдай маса гуз, картуфар куьчейрал гьамбарралди вегьена жедайди тир. Келемар 10-20 кепекдай. Помидорар, аф­ниярни лап ужуз тир. Гила килиг! Гзаф продуктрин къиметар къе акурвал пака амукьзавач. Муьштерийри, ибур вучтин къиметар я лугьуз, чпин наразивал къалурайла, алверчиди, “инфляция”, “дяве” лугьуз, сад-кьве гафуналди жаваб гузва.

Къиметар хкажуникай чун агъадихъ генани рахан хъийида, инал, гаф кватай чкадал, — инфляциядикай. Ам латин чIа­лан­ гаф я: LnfLatio — дакIун, хкаж хьун (вздутие). Ка­­питализмдин къурулушдиз хас и тIе­гъуьндикди гъилера (оборотда) къиметдай аватнавай чарчин пулар гзаф жезвалда, агьалийриз маса гузвай метягьрин (товаррин) кьадар — тIимил. Кесибар истисмарзавайбурун гъиле инфляция, зегьметчийрин мажибар тIимила­ру­налди, милли дуллухар, жемиятдин девлетар чпин хийир­дихъ авун патал такьат я. Къиметсуз­ чарчин пу­лар гзаф акъудуни алверчивал (спекуляция) гьевесламишзава, бязибуруз еке пулар къазанмишдай мумкинвал гузва­. Чарчин пулар — тIимил, маса гу­дай шей­эр кьитзавайлани, инфляция арадал къвезвалда, асул гьисабдай — кризисрин ва дявейрин вахтунда. Къейднавайвал, инфляцияди неинки кесибар — мадни  кесиб, гьакI капитализмдин эконо­микани чIур хьунал, къайдадикай хкатунал гъизва, пул къиметдай аватун йигинарзава.

Вич Советрин Россияда гьеле чIехи къуллугърик кумайла, Л.Троцкийди финансрихъ галаз алакъалу вири идарайра “Инфляция экономикадин сифилис я” лозунг кхьиз туналдай. Векъидаказ хьан­ва­тIани, гьахълу гафар я. Инфляция тахьун патал а чIавуз са жерге серенжемарни кьабулзавай.

Чи уьлкведин кьилиз 80-90-йисара “либерал-демократар” лугьудайбур атуникди чални капитализм илитI хъувуна. ЧIехи СССР чукIурна 30 йис хьанва кьван, капитализмдин къурулушдин “лезетлувилер” ингье чнани жуван хамуналди гьисс­зава.

СССР-дин девирда чина пулунин къурулуш пландин, соцэкономикадин гужлувилел бинеламиш хьанвай, гьавиляй гьамиша, ян тагана, мягькем, пул оборотда хьун халкьдин майишат виликди финин госпланрихъ галаз сихдаказ алакъада, товарный массани государстводин гъиле жезвай. Советрин Союздин девирда манатдихъ еке къимет авай, ам доллардилай­ багьа тир. Гила килиг: агъзур манат гваз туьквендиз, базардиз фейила, вуч къа­­чуз жезва адахъ? ТIвар агъзур манат я!

Аквазвайвал, эхиримжи 30 йисан девирда къиметар датIана са къатда хкажза­ва эхир, гьатта — инфляция лугьудайди ава­чирлани. Гзаф вахтара гуя “доллар, энергоресурсар багьа хьанва” лугьудай гафарин ван къведа. И кардикай, дяведикай багьна кьаз, къиметар цавариз акъудзава.

Гила арадал атанвай сиясатдин гьаларихъ, Украинада махсус операция кьиле тухунихъ галаз алакъалу язни, 7-март­диз РД-дин Гьукуматдин Председатель А.Абдулмуслимовани, карчийрихъ галаз гуьруьшмиш хьайила, лагьайвал, агьалийриз сифте нубатда герек бязи метягьрин, продуктрин къиметар хкажнава. Шейэр гъунал машгъул бязи ксари (поставщик) ла­гьайтIа, къиметар мадни хкаж хьунал вил алаз, еке къазанжияр къачунин мураддалди гъуьр, шекер, чай ва маса продуктар авай складар агална. Ихьтин крариз рехъ гана виже къведач, тагькимарна Гьукуматдин Председателди.

Инал зи рикIел Индиядин жемиятдинни сиясатдин машгьур деятель Махатма Гандидин (1869-1948) гафар къвезва: “Дуьнья гзаф чIехи, еке я гьар гьи инсандин хьайитIани игьтияжар таъминарун патал, амма лап гъвечIи я къанихвал, азгъунвал, темягькарвал рази, таъмин авун патал”. Вуч лугьун? Гзаф пулар, девлетар хьайила, инсанрин къилихарни дегиш жеда. Халкьди лугьудайвал, чилер-цавар сарав кьаз кIанзава бязибуруз. Бес кIва­лахдик квачир бейкар кесибрин, тIимил мажиб, пенсия къачузвайбурун язух тушни?!  Гьабурукайни фикирна кIан­дачни?!

Чун студентар тир 60-йисара бахт гзаф пул, девлет хьуна авач, сагъ чан, инсанвал, гьуьрмет, рикIин ачухвал, михьивал – гьам еке девлет я лугьудай. Гьайиф хьи, гила маса девир алукьнава, фикирар, майи­лар къастар, мурадар, марифат-ахлакь дегиш хьанва. Гзаф квартираяр, чилер, дворецар, пулар хьунихъ калтугнава. Девлетди инсан рекьяй акъудда. Къадим Грециядин драматург Еврипида (чи эрадал къведалди 480-406-йисар) гьавайда лагьа­начир: “Девлетри азгъунвал ва инсафсузвал арадал гъида” (“Богатство порождает жадность и  жестокость”).  И гафарин керчеквал тестикьарзавай мисалар тарихдани­ тIимил авач, алай девир­дин уьмуьрдайни тIимил аквазвач. Вичин эсерра ада халкьдин итижар рикIелай алуднавайбур, девлетрихъ, чIехи къуллугърихъ калтугнавайбур критика ийидай. Гила ихьтин я критикарни пайда жезмач, я философарни.

Вучиз икI хьана? Акьван зурба ресурсар, гужлу экономика авай уьлкведа халкьар вучиз хъсандиз яшамиш жезвач?

Советрин Союз хьтин къудратлу государство, Варшавадин договор, социализмдин къурулуш чукIурун хьтин зурба къарсатмишвилерин емишар, гьелбетда, туькьуьлбур, нетижаяр чIурубур жеда. 80-90-йисара уьлкведин кьилиз атай хаинри, либерал-демократри, тапан, къалп лозунгрин, хиве кьунрин далдадик кваз, халкь алдатмишна (урусри лугьудайвал, “повесил простакам лапшу на уши”). Садандини тушир хсусият  жедайди туш, РагъакIи­дай па­тан уьлквейра халкьар гуя хъсандиз яша­миш жезва, гила Россиядани вири хсу­сият­чий­риз элкъведа, девлетлу жеда лугьуз, лагъ­лагъариз, кьиле Е.Гайдарни А.Чу­­байс аваз, ЦРУ-дин регьбервилик кваз, халкьдал пичIи чарар — ваучерар лугьудайбур илитI­на. Ваучеризация — таб, зурба ал­дат­ми­шун, миллионралди инсанрикай рахшанд авун хьана. Пагь, вири уьлкведа тур велве­ла вуч тир! Еке учирар, са идарадай маса идарадиз, са тIек­вехъай маса тIек­вехъ физ, ке­сибар ката-калтугда тунай. Хсусият­дик пай акатзава, гележегда вири деветлуйриз элкъведа лугьуз хиве кьазвай эхир… Гьа­къи­къатда — садрани тахьай жуь­редин алдатмишун (надувательство). И кардай къени садни жазаламишни авунвач.

Хуьрер арадал атунин, авадан хьунин бине тир колхозар, совхозар чукIурна, шегьерар виликди финин чешме тир фабрикаяр, заводар ва маса карханаяр дарбадагъна, миллионралди агьалияр бейкарриз элкъвена. Гзаф хуьрерин агьалияр, кIвалах  жагъуриз, яргъариз акъатна, гила­ни физва. Нетижада чи хуьрер ичIи, терг, мектебра кIелдай аялрин кьадарни къвердавай тIимил жезва.

Къе чна маса къачузвай дуьдгъвер – Белоруссиядай, какаяр — Удмуртиядай, картуфар Египетдай ва масанрай гъизвайбур я. Чкадал кьит яз, акьван яргъарай гъизвай шейэрин къиметар, гьелбетда, винизбур жеда. Бес чахъ авачни продукция гьасилдай чилер, кIвалахдай гъилер? КIа­май кьван ава. Инсан зегьметдивай къакъуднава. Къе лапагдин якIун къимет 400-420 манатдив агакьнава. Имни сер­гьят туш, мадни хкаж хьун мумкин я. Ву­чиз?­ Чи дагълара лапагар хуьзмач эхир! Магьсулдарвал хьиз, малдарвал, хипехъанвални къадим заманайрани инсаниятдин асул кеспи тир. Инжилдин (библия) кьисайра, риваятра къейднавайвал, Адаманни Евадин рухвайрикай кьвед лагьай хва — регьимлу Авель чубан, малдар тир лу­гьу­да. Гьа чIа­вуз, гьакI гуьгъуьнин гзаф девиррани девлетлувилин дережа гьикьван суьруьяр аватIа, гьадалди алцумзавай. ГьикI хьи, ла­пагри инсандиз як, нек, ниси, хамар, сар гуз­ва. Са вахтара векъи сун лапагар хуьнин­ жигьет­дай — Великобритания, шуькIуь сун мериносар хуьнай Испания машгьур хьанай. Абуру лапагар чпин яргъара авай чилерал — колонийриз — Австралиядиз, ЦIийи Зеландиядиз, Кьиблепатан Африкадиз, Аргентинадиз, Уругвайдиз, гьакI масанризни акъуднай, гьанрани хипехъанвал хейлин виликди тухвана. Йисан къене гьар са инсанди 6,5 килограмм ниси тIуьна кIанзавал­да. Лапаг, хъсандиз гелкъвейла, гзаф хийир­ гудай гьайван я. Ам  женнетдай­ атай гьай­ван я лугьуда. Чибуру ла­гьай­тIа, хуьзмач. ГьакI хьайила, гьинай къведа як, ниси ва маса продуктар? Къиметарни хкаж жезва. Дагълара хипехъан­вал вилик тухуниз гьукуматдин дережа­да­ фикир гайитIа, и кардиз­ пулдин такьатар гзаф чара авур­тIа, хъсан жеда. Чубан­риз герек тир шар­тIар­ни тешкилна, кьезилвилерни гана кIан­да. Хуьруьн майишат экономикадин, халкь­дин яшайиш хъсан хьунин бине я. Ам жезмай кьван виликди ту­хун­ тавунмаз, экономика мягькем, про­дук­ция — бул, къиметарни ужуз жедач. Гьахъ­­лу тир писатель, революционный  демократ Глеб Успенский (1843-1902) ихьтин гафар лагьай: “Расстроить деревню — значит расстроить всю Россию”. Хуьрер тергна, усаларна виже къведач, абуруз — жезмай кьван артух фикир, финансар!

Вилик тайин къаст, мурад эцигайтIа, экономика вилик тухудай, агьалийрин яша­йиш хъсанардай мумкинвилер авайди я. Чи республикадин Кьил Сергей Меликов ва и мукьвара  тестикьарнавай Гьукуматдин Председатель А.Абдулмуслимов и къайгъуйрик  ква. ЦIийи  премьерди, Халкьдин Собранидин сессиядал рахадайла, гележегда вичин кIвалахдин хейлин хъсан терефар, месэлаяр къейдна. Абур кьилиз акъудунихъ галаз сад хьиз, къиметар хкаж хьунал зарпанд акьалжун, хуьруьн майишатдин вири хилер йисалай-суз вилик тухун, базарра алвер къиметар датIана хкажзавай  арачийрин (спекулянтрин) гъиляй акъудна, суьрсет гьасилзавай зегьметчийриз анра чпин продукция маса гудай чкаяр тешкилун (ва икI мад) къенин йикъан­ важиблу месэлайрик акатзава.

Ш.Шихмурадов