Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

ХХ асир Дагъустан ва дагъустанвияр патал “къизилдинди” хьанай лагьайтIа, чун ягъал­миш жедач. Октябрдин инкъилабдилай гуьгъуьниз Дагъустандин автономный республика тешкилуни абуруз уьмуьрдин вири патарихъай виликди фидай гегьенш мумкинвилер ачухнай. Гъве­чIи халкьарихъ  виш йисара аваз хьайи мурадар кьилиз акъа­тиз, гьар сад цIийи уьмуьр туькIуьруник вичин пай кутаз эгечIнай. Да­гъустандин картадал цIийи шегьерар пайда хьанай: Дагогни, Избербаш, Каспийск… Вири и дегишвилера, агалкьунра ва къазанмишунра кьилинди инсан тир —  вичин ала­хъунралди, чирвилералди ва вердишвилералди цIийи уьмуьрдин шартIар яратмишзавай зегьметкеш. Гьакъисагъвилин къазанмишунар гуьгъуьнин несилриз таз, уьмуьрдай фейи чпин девирдин игитар. Гьавиляй лишанлу вакъиайрин вахтара кьванни чна абур рикIел хкун, жегьил несилриз абурун тIварар чирун, авур крариз мад ва мад сеферра лайихлу къимет гун чарасуз я. ИкI тахьайтIа, несилривай къадирлувал квахьда, вафалувални абурув гумукьдач.

Гьар сеферда хайи ватандиз хъфиз ва я элкъвена Махачкъаладиз хк­вез, Избербаш шегьердин кьилихъай шегьре рекье авайла, зи рикIел хкведай са тIвар ва фамилия ава:  Шайдаев  Велихан.  Жу­ваз лап гъвечIи чIавалай мукьувай чидай ва мукьвани гьуьрметлу тир и касдин мецелай заз гзаф насигьатар, ихтилатар ван хьайиди я. Абуру зи руьгьда яратмишунин рехъ хкягъиз кIан хьунин мураддив цIир ягъиз туна. Избербаш шегьердихъ галаз адан вуч алакъа ава лагьайтIа, Шайдаев Велихан адан бине эцигайбурукай сад я. Избербаш дагъдин ценцив, гьуьлуьн къерехда нафт жагъур­дай буругъчийрин поселок арадиз атай 1932-йисалай.

Шайдадин хва Велихан Куьре округдин ЯркIи магьалдин ХпитI­рин хуьре 1899-йисуз хайиди я. Гьеле ирид йисни тамам тахьанмаз, адан буба рагьметдиз фена. Са йисалай дидени кьена, вичелай­ гъвечIи кьве вах галаз Велихан етим хьана­. Гена Аллагьдиз шукур, мукьвабуру абур гадарнач. Велиханани хизандин иесивал ийиз эгечIна, идаз-адаз аму­­кьай кIвалахар ийиз, фу къазанмишиз, вични, вахарни кьиникьикай къутармишна. 12 йис хьанвайла, ам Кьасумхуьрел са агь­вал­­лу­ касдин кIвалел алай, ах­па Агъа Ярагъ­дал масадаз батраквал ийиз хьанай.

Етимрин кьилел цIийи бедбахтвал атана: ЯркIи патара хьайи залзаладикди­ ХпитIрин хуьр маса чкадал куьчардайвал хьана. Дуьньядин сад лагьай дяведин иштиракчи тир Урусатдин пачагьлугъди хуьруьнвийриз кIвалер эцигдай пулдин такьатар теклифна. Амма са шартI авай — абур тайинардай вахтара казнадиз вахкун герек тир. Гьавиляй вири хизанривай абур къачуз хьаначир. Шай­да­дин етимрин хизанни абурун арада хьанай.­

Инал къейд авун герек я хьи, ХпитIрин хуьр цIийи чкадал, дуьз куьчейриз пайна, пландик кваз эхцигнай, ихьтин хуьрер дагълара мад авачир.

Хуьруьн чIехи паюни дараматар эцигиз, абур къазмада хьанайтIани, Велихана вични, вахарни кIвачел акьалдарна. Гегьвер кьеанви Хаметаз гъуьлуьз фена, Нарунж — кIелеви Абдулагьаз­. Веледриз веледар жез, абурун невейрикай и кьве хуьре тамам тухумар арадиз атана.

Амма чун вахарин стхадал хквен. 1927-йисуз кьисмет маса рекье тунихъ ялзавай Велихан Бакудиз фена. Кьве йисуз ада наф­тIадин мяденда фялевал авуна, ахпа буругъчидин куьмекчивилин пеше чирна, буругъдал кIвалахиз хьана.

1932-йисан гатфариз Велихан нубатдин отпускдиз хуьруьз хтанвай. Ветегай­рал физ хуьрерай бригадаяр тешкилзавай йикъар тир. Велихана вичин брига­дани тешкилнай. Балугъар кьадай йикъар­ фад алатдайбур тирвиляй. Амма эл­къвена Бакудиз хъфидайвал хьаначир. Избербашда кардив эгечIнавай наф­тIа­дин мядендиз пешекарар лазим тирвиликай чир хьайи ада Дагъустанда акъвазун кьетIнай. Ина тежрибалу пешекар хушвилелди кьабулнай, ам буругъчивиле тестикьарнай.

ХХ асирдин 30-йисар кьетIенбур тир. Гьар сана зегьмет ргазвай, адан нетижай­ри зегьметчийрик мадни руьгь кутазвай. Велихан Шайдаеван бригададини буру­гъар ягъунин планар артухни алаз кьилиз акъудзавай, Дагъустан Республикадин къвердавай къалин жезвай чка­дин нафтIадин вацIук адан кIам­ни акахьзавай. 58-буругъ эгъуь­нунин кIвалахар яр­­гъал фе­­най. Уму­дар чIехибур тир. Эхир­ни наф­тIадин халис чешмедал агакьна кIан­за­вай. 1936-йисан 12-август­дин пака­ман сятдин вадаз буругъди къуватлу фон­тан ганай. Велихан Шайдаев патал им чIехи шадвал, гьахълу дамах, геле­жег­дихъ инанмишвал ийиз жедай агалкьун тир. Анжах гьа и йисуз бригада­ди 31 агъзур тонндилай артух нафт хкуднай­.

КIвенкIвечи буругъчидикай, неинки Да­гъустанда, гьакIни уьлкведин майишатдин и хиле лап хъсан стахановчийрикай сад тир Шайдаев Велиханакай а чIаван газетра гзаф кхьизвай, радиодай мукьвал-мукьвал рахазвай. “Дагъустандин правда” газетдин корреспондентдихъ галаз са суьгьбетда ада икI лу­гьуз-ва: “Килиг садра чи нафт хкудзавайбурун поселокдиз, квез аквазвай кьван къулай кIвалер, клуб, кьве школа, больница, туьквенар, аялрин бахча ва маса дараматар — ибур вири зи вилик арадиз атайбур я, вири и крарик зи зегьметдин пай ква, зи бригададин пай ква. Гьа им чун патал зурба шадвал я”.

Гуьгъуьнин йисни бригада патал агалкьунринди хьанай, анжах 10 вацран девирда 60 агъзурни  600 метрдиз буругъар­ янай, 20 агъзур тонндилай артух нафт хкуднай.

1937-йис тарихда анжах гьахъсузвилеринди яз тваз алахънава. Амма гьа­къисагъ уьмуьр давам жезвай. Советрин халкьди гьич садрани тахьай еришралди промышленность, хуьруьн майишат вилик тухузвай. Уьлкведа властдин цIийи хилер арадиз гъиз эгечIнавай. ИкI, сад лагьай сеферда эвер гунин СССР-дин Верховный Советдин 12-декабрдиз кьиле фидай сечкийриз гьазурвал аквазвай. Союздин Советдиз сечкидин Дербентдин округдай депутатвиле кандидат яз Дагъустандин халкьдин шаир СтIал Сулейман къалурнавай. Амма 7-ноябрдин сувариз Махачкъаладай рикI тIар хьана хъфей шаир Сулейман 23-ноябрдиз рагьметдиз фенай. Сечкийрин югъ мукьва жезваз акуна, республикадин властри тади гьалдин къарар кьабулна ва Избербашдин нафтIадин мяденрин 2500-далай виниз зегьметчияр авай коллективди чпин арадай кIвенкIвечи буругъчи ва стахановец  Шайдаев  Велихан  СССР-дин ВС-дин депутатвиле кандидат яз къалурна.

Гъил-гъилеваз кьиблепатан районрин зегьметчи коллективра тереф хуьнин митингар ва кандидатдин векилрихъ галаз гуьруьшмишвилер кьиле физ, “Да­гъустан­дин правда”, “ЦIийи дуьнья” газетриз гегьенш макъалаяр, кьилдин ксарин фикирар акъудиз эгечIна. Велихан Шайдаеван хуьруьнви, мядендин фяле Хидирниби Гьамидован мецелай адан уьмуьрдикай, етимвиле акъатай аялвиликай, буругъчи Мегьамед Аллагьвердиеван ва бригадир Семен Гуртовоян мецелай зегьметда агалкьунрикай кхьенай.

Гуьгъуьнин нумрайра газетри, сифте сеферда эвер ганвай Верховный Советдин кIвалахда иштиракна, Москвадай хтанвай депутат Велихан Шайдаеван вичин фикирар халкьдив агакьариз хьана. Адан шадвилин кьадар авачир. Адаз мукьувай уьлкведин регьбер И.В. Сталин ва СССР-дин гьукуматдин наркомар акунвай. Депутат яз, адани уьлкведин къудратлувал артухарунин планар тайи­наруник пай кутазвай.

“Дагправда” газетдин корреспондентдихъ галаз хьайи са суьгьбетда Велихан­ Шайдаева къейдзавай: “Верховный Советдин заседанийра иштиракуни заз авур таъсир зурбади я, адакай лугьунни гьа­кьван четин я заз…Жув и дережайрив агакьуни зак кьетIен дамах ва шадвал кутун­ва. Дагъдин са гъвечIи хуьряй тир зун, буругърин кьа­цIай кIвалахрин фяле, зурба уьлкведин кьиле авай ксари кьабулзава, за абурухъ галаз жуван республика, Избербашдин мяденар патал важиблу месэлаяр гьялзава… Зун СССР-дин залан промышленностдин нарком Л.Кагановичахъ галаз гуьруьшмиш хьана, адан заместитель П.Звягинцева кьабулна. П.Звягинцевахъ галаз санал чун “Главнефть”-да хьана ва ана чи Избербашдин трест герек такьатралди ва тадаракралди таъминарунин месэла гьялна. За гьакIни Избербашда Да­гъустандин халкьарин векилар патал горно-промышленный ученичество тешкилунин ва цIуд йисан мектеб эцигунин месэлаяр къарагъарна. Зи тIалабунар тайин­ къарарриз элкъвена, лазим тешкилатриз тапшуругъар гана. Яшайишдинни дуланажагъдин ва культурадин эцигунар кьиле тухун патал трестдиз 4,5 миллион манат пулдин такьатар чара авуна…”

А йисар кьетIенбур хьанай: вири къуватар ва такьатар кардик кутуна, промышленность ва хуьруьн майишат хкажзавай уьлкведа вишералди, агъзурралди пешекарар, къуллугъчияр — тахсирар квайбурни, квачирбурни — жазаламишзавай, лагерриз рекье твазвай. Ида арадиз гъизвай къенепатан къизгъинвилел алава яз, дуьньядани чIехи дяведин цIай куькIуь­низ эгечI­навай. 1941-йисан гатуз адак Советрин уьлквени акатнай.

Промышленностдихъ галаз санал хуьруьн майишатдин виликни цIийи везифаяр акъвазнай, фронтдиз суьрсет гана кIанзавай. Сифте нубатда колхозризни совхозриз чпиз куьмек гун, абурун кьиле алакьунар авай, зегьметчи коллективар агалкьунрихъ тухуз алакь­дай ксар тайинарун герек тир. Гьа икI, республикадин гьукуматдин къарардалди Велихан Шайдаевни буругъчивиляй Кьасумхуьруьн райондин Курхуьруьн Сталинан тIварунихъ галай колхоздин председателвиле рекье тунай.

Курхуьруьн мулкара хъсан техилар битмишарзавайди тир. Майишатдин вилик фронт патал жезмай кьван гзаф те­хил­ гьасилунин ва райондин амай майишатарни вилик чIугунин везифа эцигнай.

Лугьун хьи, партиядин ва гьукуматдин тапшуругъар кьилиз акъу­дун регьят крарикай тушир. Дяведин женгери уьмуьрдин секинвал чIурна­вай. Са пата­хъай, колхозчийри, асул гьисабдай дишегьлийрини аялри кIвалахна, зегьметдиз къабил эркекар саки вири фронтдиз фенвай, колхозрихъ гьатта бал­­кIа­нар, яцарни амачир, гьасилзавай техилни яр-емиш, чIемни ниси, як фронтдиз рекье твазвай. Муькуь патахъай, дяведикай катна, къачагъвилиз кьил яна тамара авайбурукай хуьрерин агьалийрин чара атIан­вай. Юкъуз кас агат тийидай кIе­вера чуьнуьх жез, йиф атайла, абур, чуьнуьхиз-къакъудиз, чпиз ак­­си­валзавайбур ягъиз-рекьиз, Яр­кIи хуьрера гьатзавай. Абурун жергейра, чка­дин­бур хьиз, маса рай­онрин ва миллетрин векиларни авай. Садбур кичIевиляй фронтдай катна­вайбур, муькуьбур Советрин властдилай куьгьне хъилер алудзавайбур тир. Абурун къанлу гъилер сифте нубатда женгинин орденар ва медалар аваз, залан хирерикди ва я гъил-кIвач галамачиз хквезвай аскеррал, гьакI­ни колхозрин кьиле авайбурал, райондин­ идарайрин къуллугъчийрал къвезвай. ИкI, месела, жуван хуьре абуру Жа­вадан Мирзе яна кьейиди, къунши ЧIили­хъай тир колхоздин председатель Ширифаз, жемятдиз акваз-акваз, къаст авурди зазни хъсандиз чида. Ватандин ва халкь-дин­ душманрив чпин жазани агакьнай. Абурун аксина экъечIун патал тешкилай истребителрин батальондиз, кьилдин дестейрин командирар яз кол­­хоз­рин­ кьиле акъвазнавай В.Шайдаев, Ш.Селимов, А.Ме­гьамедов, К.Ба­баев ва масабур желбнай. Дугъриданни, къирмиш авур къа­чагърин мейитар ЧIи­лихъ­рин хъурта тунай.

Дяведилай гуьгъуьнин йисара Шайдаев Велихан гьа и райондин Чуьхверхуьруьн вири патарихъай гуьгъуьна амукьзавай Салманан тIварунихъ галай колхоздин кьиле эцигна. Ахпа ам яргъал йисара хайи ХпитIрин хуьруьн колхоздин кьиле хьана.

1966-йисуз Кьиблепатан Дагъус­танда хьайи залзалади ЯркIи магьалдин хуьрерин жемятрин вилик арандиз куьч хьунин месэла эцигнай. Хуьрер куьчарунин къарарар Да­гъустандин гьукуматди кьабулнавайди тир, амма жемятри разивал тагунни мумкин тир. Залзалади и къарардиз къуват ганай. КIе­лейрин жемят, месела, вертолетра аваз пуд йикъан­ къене Уружбадал тухванай, вучиз ла-гьай­­тIа ина са пай хуьруьнвияр кIвалер эцигунив эгечIнавай, амай паюнизни чилер чара авунвай. ХпитIрин жемят фикиррик квай, ХХ асирда им кьвед лагьай сеферда куьч хьунин чарасузвал аш­кара тиртIани, аранда хуьр кутадай цIийи чка тайинар­навачир. Гьавиляй Ве­лихан Шай­даева вичин вах Нарунжан хизандихъ ва гьакIни жуван хайибур кьван мукьва тир кIелевийрихъ галаз Уружбадал куьч хьунин къарар кьабулна.

Са шумуд йисалай Велихан Шайдаева Уружбадал эцигай кIва­лер маса хгана ва вичин жемят авай чкада хуьруьн юкьвал цIийи кIвалер эхцигна. Гьа ина 90-дав агакьзавай яшара аваз рагьметдиз фена. Ам Эминхуьруьн сурара кучукнава.

В.Шайдаев кьве сеферда эвленмиш хьанай. Сад лагьай кайвани вичин хуьряй тир. Адаз эркек велед хьанай­ — Шамил. Гьеле Избербашда амаз паб рагьметдиз фейивиляй кьвед лагьай сеферда эвленмиш хъхьанай. Бине Ахцегьай тир Айисат тIвар алай дишегьлидал. Умун къилихдин, мукьва-кьиливал чидай акьул­лу дишегьли, хъсан дерзичи тир. Адахъ гьа чIавара пара къиметлу “Зингер” машин­ авай. Чи ви­ри ту­хумдиз халудин свас тир адахъ са нукьсан авай — веледар жезвачир. Вичин­ хъсанвиляй, вирида адаз а нукьсанни ба­гъишламиш­завай. Мадни са делил: ви­ри уьмуьр хпитIарвидихъ галаз хуьре тух­ва­на­тIани, ам михьи Ах­цегь нугъатдал рахаз амукьнай. ЯркIи ну­гъатдин са лишанни адан чIалак акатначир.

Бубадин кIвалера хва Шамил вичин хизан галаз яшамиш жезвай. Къе амни амач. Адахъ авай веледарни рушар тир. Абурухъ чпин хи­занар хьанва.  Велихан Шайдаеван вахарин эвледар пара я. Иллаки — кIелевияр. Ина халудин тIвар гьамиша мецел ала. Хтул Загьидинан хва Фарид Агьмедова (Мегьарамдхуьруьн райондин кьил) чIехи халу Велиханан тIвар вичин чIехи хциз хганва. Москвадин хъсан вузда кIелзавай ада машгьур халудин тIварцIел дамахзава.

Зунни адан хтулрикай сад я. 1963-1965-йисара Хутаргърин юкьван школада кIелзавайла, за хъуьтIуьн варцар халудин кIвале акъудиз хьанай. За адан архивда авай хейлин чарар-цIарар тупIалай авунай, ихтилатрихъ яб акалнай. Зи рикIе абур кхьинриз элкъуьрунин, ктабра тунин хиялар-мурадар арадиз атанай. Жуван яратмишунра Шайдаев Велиханан уьмуьрдин ва кьисметдин чинар заз гилалди герек къвезва, абур за жуван эсерра ишлемишзава.

Вахтар къвез-физва. Несилри несилар эвеззава. Велихан Шайдаев хьтин ксарин кьисметри абур алакъада аваз тазва.

Абдуселим  Исмаилов,

Дагъустандин халкьдин писатель