КIирийрин хуьр Кьурагь райондин чIехи хуьрерикай сад я. КьепIир, КIахцугъ, Сараг, Ругун, Штул, КIутIул, Ахниг хуьрерихъ галаз сергьятдал алай КIирида 540 кIвал ава.
Пачагьдин девирдин картайра, архиврин документра КIирияр “Икра” тIвар алаз гьатнава. Ихьтин тIвар вучиз ганатIа ачухарзавай тарихдин чешме чаз малум туш. Хуьруьн гьакъикъатдин тIвар и мулкара булдиз экъечIзавай кIирийрихъ (облепиха) галаз алакъалу я. Къейд ийин хьи, чи йикъара хуьруьн чIехи пай экIя хьанвай мулкар виликдай кIирийри кьунвай.
Хуьр арадал атай вахт тамамдиз малум туш. Хуьруьн мулкарал экIя хьанвай къадим девирдин сурари КIирийрихъ чIехи тарих авайдан гьакъиндай шагьидвалзава. Марфар къуникди бязи сурар дуьздал акъатуни хуьруьн мулкара са шумуд къатан сурар авайдакай хабар гана. Мадни башкъа, бязи сурарин къванерал атIанвай кхьинар садавайни кIелиз жезвач…
Са шумуд йис идалай вилик Махачкъалада яшамиш жезвай кIириви Гьажибала Магьмудов хуьруьн мулкара гъуьрчез фена. Нисинин береда фу нез ацукьнавайла адаз дуьшуьшдай чIемерукдин хьелинал хьиз кIвенкIвер авунвай, чпиз ракъинини марфари тади ганвай са меке авай кьван къванер жагъана. Гь.Магьмудов ацукьнавай чка кIиривийрин арада машгьур “Чандардин” раган кьил тир. И делилди тестикьарзавайвал, хуьр гьеле къванцин алатрикай менфят къачузвай девирдани авай.
КIирида “ЯрчIурфар” лугьудай чкадиз мукьва руда, “Мушкъулиг” тIвар алай чкада живе хкуддай мяденарни хьана. КIирияр вилик вахтара чатун устIарралди лап машгьур тир. Хуьре са шумуд чад авай. Тархар тухумдин векилрикай тир чатун устIарри гьазурзавай хуьруьн майишатдин алатрихъ, яракьрихъ а йисара иллаки еке къимет авай. А чIавуз гьар са устIардихъ хсуси муьгьуьр (клеймо) авай. Адан куьмекдалди гъилевай алат, яракь гьи устIарди гьи хуьре гьазурнавайди ятIа чириз жезвай. Чкадин устIарри гьазурзавай метягь КIирийринни КьепIиррин арада аваз хьайи “Гьафте” базардал, Кьасумхуьруьн, Дербентдин базаррал маса гузвай.
КIирида са шумуд тухум ава: Калтурар (Аразар), Самадар, Тархар, Бабаханар, Ментярар, КIулацар, Шапанар, Яхулар, Мевердияр, Акъадаяр ва масабур. Гьар са тухумдихъ вичин кьетIен тарих ава. Виридакай ихтилат тавуртIани, чаз Аразрин тухумдал акъвазиз кIанзава.
Аразрин тухум ва ам арадал атун
Эвелдай хуьруьн бине алай чка Калтуррин магьле ялдай. Виридалайни кьакьан чкадал алай и магьледиз мукьва “Сенгердин кIукI” ава. Инаг вилик девирра хуьр душманрикай хуьн патал туькIуьрнавай къеле-далда тир. Гьеле чун аялар тир чIавуз Яран суварин йифиз барбияр (хуьруьн адет) ахъайиз фейила, сенгердин цларин деринра авай къванер чир жезмай. Инал гьакIни шейх Унус бубадин ва адан вахан сурарни ала. И чка исятда пIирез элкъвенва. Бубайрилай агакьнавай лугьунрай малум жезвайвал, и сурар Текидай КIиридиз атай стхадинни вахан сурар ялда. Рагьметлу чи дидейри, бубайри абурун сурар алай чкадиз “Къвед талакьай теки” лугьудай.
ЧIехи бубайри лугьудай, Унус бубадин пIирен винелай атай къвед, цIакулар алахьна, чилел аватдалдай. Адал чан аламукьдай, амма лув гуз хъжедачир. Къвед Калтуррин (Аразрин) тухумдин векилриз недай ихтияр авачир. Калтуррихъ чпиз жагъай къвед къунши хуьруьн са тухумдиз гудай адет авай. И лугьунри, фикирри Калтурар (Аразар) шейх Унус бубадин тухумдикай хьун мумкин тирди тестикьарзава.
Араз буба вуж кас тир?
Араз буба вичин девирда тIвар-ван авай жерягь тир. Аллагьдин кьадардалди адан гъиликай куьмек тахьана хъфей начагъ кас жедачалдай. Адан хтулрикай садаз — чIехи бубадин тIвар эхцигнавай Аразаз пуд гада хьана: Абдуллагь, Къагьриман, Гьамид. Рагьметлу Къагьриман имиди суьгьбетдай, амни, чIехи Араз буба хьиз, жерягь ялдай…
Са сеферда чун — КIиридай са шумуд кас Сарагрин хуьруьз Къазиев Агъамирзе халу кучудиз фенай. Чахъ Мамедов Къагьриман имини галай. Сурарай эхкъечIдайла ада чун вири акъвазарна ва юкьни-юкьва еке мегъуьн тар авай гуьмбетдин патав дуьа авуна. Ада чаз и сур-гуьмбет чIехи буба Аразанди тирди лагьанай. КIиридиз хъфидай рекье ада Араз бубадиз Сарага сур кьисмет хьуникай ихтилатна.
Начагъбур жерягьри сагъар хъийизвай вахтар тир. Араз буба лагьайтIа, машгьур жерягь тир. Са йисуз Ялцугърин ва Хутаргърин хуьруьн агьалияр мулкунин сергьятар патал къалмакъал хьана. Кьве патани гапуррин хирер хьанвайбур авай. Кьве хуьруьн векиларни, куьмек герек яз, Араз бубадин патав атана. Ялцугърин хуьруьн векилри Араз бубадиз, эгер ада хирер хьанвайбур сагъар хъувуртIа, вилик багъ квай кьве мертебадин кIвалер багъишун хиве кьунвай. Хутаргърин хуьруьн агьалийри — барцIакар галай пуд гамиш. 25 йикъан къене Араз бубади кьве хуьруьн хирер хьанвай вири итимар сагъар хъувуналдай. Гьа икI, ам хизанни галаз Ялцугърал вичиз багъишай кIвалериз куьч хьана. Араз буба гатуз рагьметдиз фена. Адан мейит КIиридиз хутахзавай югъ гзаф зегьемди хьана. Чимивиляй мейит чIур жез акурла, ам Сарагрин сурара кучукна.
Малум тирвал, Аразрин тухумдин векилар Аламишеда ва са жерге ЯркIи патан хуьрерани яшамиш жезва. Чи дахдиз хуьруьнвийри Аразан Симейил лугьудай. ЧIехи бубадин ирс хуьн за жуван буржи яз гьисабзава. Аллагьди гайитIа, Сарагрин сурара авай Араз бубадин гуьмбет къайдадиз хкида, адан цла чIехи бубадин тIвар кхьенвай къванни твада. Къуй инсанриз хъсанвилер авур кьегьал рухвайрин сурар квахь тавурай.
Айнуллагь Абдуллаев
