Хабарсуз дуьньядин майдандиз акъатай­ коронавирусди инсанар са шумуд терефдихъай кIеве тунай. Агъзурралди агьа­лияр больницайриз аватна, гзафбур­, духтурривайни вахтунда куьмек гуз тахьана, рагьметдиз фена. Уьлквейри чпин сергьятар агална, инсанриз иниз-аниз фин-хтунар лап четин месэладиз эл­къве­на. И татугайвал гилани давам жезвай дуьшуьшар ава. Мисал яз, Азербайжандинни Россиядин (Дагъустандин)­ сер­гьятдиз талукь язни. 2020-йисуз Азер­байжандин гьукумди Мегьарамдхуьруьн районда авай сергьятдин пунк­тарилай инсанар, автомашинар ахъай­ тавунин закон кардик кутуна. Ковиддикай мад ван-сес амачтIани, саки вири уьл­квейри чпин кьураматдин агалнавай сергьятар ачух хъувунватIани, Азербайжан са квел ятIани вил алаз акъвазнава. Кьве патайни (Азербайжан, Дагъус­тан) чпин мукьва-кьилийрал, багърийрал кьил чIугваз, хийир-шийирдин мярекатра иштиракиз тежезвай инсанри арзаяр ийизватIани, абурухъ яб акалдайбур, я кIеве авай инсанрикай фикирдайбур авач.

И важиблу месэладиз талукь яз чаз къе куьн ФЛНКА-дин пресс-къуллугъди   гьазурнавай макъаладихъ галаз танишариз кIанзава. 

Гъавурда акьун тавун

Азербайжан республикадин гьукуматди 2024-йисан 1-октябрдалди чпин кьураматдин сергьятар агална тадай хьтинди я. Идан гьакъиндай къарардал республикадин премьер Али Асадова къул чIугунва. Къунши республикадиз гьелелиг анжах самолетра аваз физ жезва.

РикIел хкун лазим я хьи, карантиндин­ кьетIен сергьятвилер Азербайжан респуб­ликади, коронавирусдин тIугъвал себеб яз, 2020-йисан 24-мартдиз эцигнай. Анлай­ инихъ хейлин вахт алатнава ва ковидни­ квахьнава. Республикада тIугъвалдихъ га­лаз­ алакъалу яз малумарай вири къадагъа­яр алуднава, амма кьураматдин сергьят ахъайзавач. Гьукуматдиз агьалийрин гъавурда акьаз кIанзавач.

Къадагъайрин асул ­метлеб

Азербайжан ковиддиз талукь яз малумарай къадагъаяр давамарзавай са шумуд уьлкведик акатзава. Анжах 2023-йисан мартдиз республикадин гьукуматди къецепатан уьлквейрин агьалийриз самолетра аваз къведай ихтияр гана. «Ковиддин паспортдиз» талукь тир сергьятвилерни алудна. Гьа са вахтунда поездра, автомашинра аваз инсанриз Азербайжандиз фидай, къведай ихтияр авач.

Ихьтин ихтилат кватайла, Азербайжандин жуьреба-жуьре миллетрин агъзурралди инсанар Дагъустандин чилел Азербайжандинни Россиядин сергьятдал яргъал вахтунда аламукьайди рикIел хкун тавуна жедач. Азербайжанди абурун кьисмет гьялун патал са серенжемни кьабулнач. Анжах Дагъустанди, СтIал Сулейманан ва Мегьарамдхуьруьн районрин администрацийри ва агьалийри абуруз четин гьалдай экъечIиз куьмекна.

Аламатдин «коронавирусдикай» багьна кьуна, вичин ватанэгьлийрин рекьер агалун гьич хъсан кар жезвач. ЯтIани АР-дин президент Ильгьам Алиева хиве кьурвал, кьураматдин сергьятар агалун анжах са коронавирусдилай аслу туш. Ада малумарайвал, сергьятар агалуни республикадин хатасузвал мягькемарна, къецепатай къвезвай къурхуйрин вилик пад кьуна. Адан гафаралди, алатай вахтара, виридакай хабар ганачтIани, республика патал хаталу дуьшуьшар пара хьана.

«Чун гъавурда акьазва, сергьятар агалуни гьам Азербайжандин, гьам  къунши республикайрин, регионрин агьалийриз са жуьредин манийвилер арадал гъизва. Амма республикадин хатасузвилихъ галаз алакъалу месэлаяр амай вири себебрилай­, инсанрин гьиссерилай вине ава. Вични чи кеферпата дяведин гьалар авайла, кьиблепатани кризисдин гьалар давам жезвайла. Мадни лагьайтIа, марфадилай гуьгъуьниз экъечIдай къарникъузар хьиз, чка-чкада чуь­руькарни арадал къвезва. За фикирзавайвал, Азербайжандин халкь и месэлайрин гъавурда ава»,- лагьана АР-дин президентди.

Къулайсузвилерикай

Сергьятар агалун, авайвал лагьайтIа, гьакIан кьуру къулайсузвал туш, ам Азербайжандиз физ кIанзавай инсанар патал лап еке татугай месэладиз элкъвенва. Гьелбетда, сифте нубатда ихтилат маса респуб­ликайра яшамиш жезвай Азербайжандин агьалийрикай ва багърияр, мукьва-кьилияр ана авай лезгийрикай, аваррикай, рутулрикай, цIахуррикай, талышрикай физва. Кьураматдин сергьятар агалуникай сергьятдин кьве патани авай, кьве патал пайнавай халкьарин векилриз гзаф зиян хкатзава. Абурувай йисаралди хийир-шийирдин мярекат­ра иштиракиз, чпин багърийрин патав физ жезвач. Хизанрин, этнокультурадин алакъаяр кьатI жезва.

Идахъ галаз алакъалу яз, ФЛНКА-дин президент Васиф Гьасанова 2023-йисан сентябрдиз Россиядинни Азербайжандин сергьятдал кардик квай къадагъаяр алудунин карда куьмек гуникай РФ-дин къецепатан крарин министр Сергей Лавроваз, РД-дин Кьил Сергей Меликоваз, Госдумадин СНГ-дин крарин рекьяй Комитетдин председатель Леонид Калашниковаз, Азербайжанда авай Дагъустандин векил Марат Аскендероваз чарар кхьена.

МИД-дай хтай жавабда къейднавайвал, са патай малумарнавай къадагъаяр алудунин игьтияж авайдакай Россияди са шумуд сеферда месэла къарагъарна, амма гьелелиг ида са нетижани ганач.

ФЛНКА-ди РФ-дин Госдумадин талукь комитетдивай и важиблу месэладай, Азербайжанда яшамиш жезвай ватанэгьлияр­ авай гьалдиз талукьарнавай элкъвей стол тешкилун тIалабнай. Гьайиф хьи, хиве кьу­натIани, тIалабун кьилиз акъуднач.

Алава авун герек къвезва, 2023-йисан августдиз Грузияда яшамиш жезвай азербайжанвийри сергьятдал эцигнавай къадагъаяр алудунин гьакъиндай Ильгьам Алиевавай тIалабна. Арзадал са агъзурдалай виниз инсанри, гьа гьисабдай яз Азербайжанда яшамиш жезвай гуржийрини, къулар чIугунвай. Грузияди ковиддихъ галаз алакъалу сергьятвилер гьеле 2021-йисуз алудна.

Кьураматдин сергьятар ачухна кIанда лугьудайбур Азербайжандин гьукуматда, Милли Межлисдани ава. Вини кьиле авайбурув гьабурун ван агакьзавач.

Малум тирвал, вичин патай кьураматдин сергьят агалнаватIани,  Азербайжандинни Россиядин амадагвилин алакъаяр хъсанбур я. Лап и мукьвара чи уьлкведин Президент Владимир Путина къейд авурвал, «Россияди Бакудихъ галаз авай союзниквилин алакъайриз еке метлеб гузва».

Москвадихъ галаз авай алакъайриз Бакуди гьихьтин къимет гузва? Азербайжандин пата сергьятар агалун давамаруниз талукь месэладин патахъай Россиядин МИД-ди ФЛНКА-диз гайи жавабдиз килигайла, винидихъ гъанвай суалдиз инанмишвилелди жаваб гудай мумкинвал авач.

Россиядин Федерациядин ва Азербай­жан республикадин арада союзниквилин,­ амадагвилин алакъайрин гьакъиндай 2022-йисан 22-февралдиз кьабулай декларацияда кхьенва: «Кьве терефдизни кьве уьлкведин халкьарин руьгьдин ва культурадин мукьвавал, тарихдин, культурадин,­ диндин ирс вилик тухуник къуьн кутадай ва гьакIни кьве уьлкведа яшамиш жезвай гъвечIи халкьарин этнический, чIалан, культурадин кьетIенвилер хуьдай, абурун векилриз жемиятдинни сиясатдин, культура­дин ва яшайишдинни экономикадин уьмуьр­да активнидаказ иштиракдай шартIар тешкилдай ниятар ава. Идахъ галаз алакъалу яз, терефри, милли законрихъ галаз кьадайвал, диаспорайрин тешкилатар Россиядин Федерациядинни Азербайжан республика­дин арада экономикадин, культурадин ва гуманитарный алакъаяр гегьеншарунин кар­да гьевеслу ийидай мумкинвилер яратмишда».

Разивалдай гафар я, амма вучиз къени кьураматдин сергьятар агалнаватIа, гьадан гъавурда гьатзавач.

Инсанрин кьисметар

Къейд авун герек я, ФЛНКА-диз датIана Азербайжандинни Россиядин сергьятдилай я и, я а патахъ физ тежезвай инсанри­лай чарар, арзаяр къвезва. Адетдин ин­санар лап кIеве гьатзава  ва абуруз низ ар­за ийидатIа чизвач. Агъадихъ чна са бязи чарар гьизва. Гьелбетда, хатасузвилин месэла себеб яз, тIварар дегишарнава.

Марта  Мамедова, 46 йис:

«Зун Азербайжандин КцIар райондай я. 1990-йисалай Россияда — ХМАО-да яшамиш жезва. ТIугъвал жедалди вилик чун саки гьар йисуз жуван хайи КцIар райондиз хъфизвай, багърийрал кьил чIугвазвай. Кьу­раматдин сергьятар агалайдалай инихъ заз садра кьванни зи диде-буба, ва­хар­, стха акунвач. ГьакI — зи уьмуьрдин юл­даш­дизни. Гьайиф хьи, и йисара чи мукьвабурукай хкатунарни хьана, амма чавай шийирдин мярекатрик хъфиз хьанач».

Али  Гьуьсейнов, 38 йис:

«Саламалейкум! Вад йис я завайни стхадивай Азербайжанда авай дидедин патав хъфиз тежез. Ковид авайла, сергьятар агалунин гъавурда чун акьазва. Амма гила, коронавирусдикай са ван-сесни амачирла, сергьят вучиз агалнавайди я? Мусалди гьа икI давам жеда? Дидедин яшар жезва, чалай адаз са куьмекни гуз алакьзавач. Умуд кутазва хьи, квелай чаз куьмек гуз алакьда».

Сабина  Исаева, 41 йис:

«Саламалейкум! Зунни уьмуьрдин юлдаш Хачмаз райондай я. Дербентда яшамиш жез хейлин йисар я. Россиядин гражданар я. Саки вири багърияр Азербайжанда ава. Ингье кьуд йис жезва сакIани абурал кьил чIугваз тежез. Диде-бубадиз чпин хтулар, птулар аквадай мумкинвал авач. Ихьтин гьалди гъарикIарнавай ватанэгьлияр Дербентда мадни ава. Квевай чна куьмек тIалабзава».

Россиядин Федерациядин ва Азербайжан республикадин халкьарин тIебии ихтиярар, къуншивилин, дуствилин, тарихдин­ адетар, кьве халкьдин арада авай ихтибарлувилин алакъаяр, гьакIни, сергьятдилай элячIдайла ишлемишзавай ва кьве государстводин кьураматдин сергьятрин хатасузвал таъминарзавай гуьзчивилин алай аямдин техникадин мумкинвилер фикирда кьуна, ФЛНКА-ди Азербайжан республикадин кьилевайбуруз ковиддин сергьятвилер, къадагъаяр алудуниз, автомашинар ва поездар фидайвал, кьураматдин сергьятар ачухуниз эвер гузва.

ДатIана кIеве гьатзавай агъзурралди ин­санрикай, абурун дердийрикай фикирдай вахт я. Сергьятар ачухун гьахълу, дуьз ва гзафбуру разивалдай кар жедай.

Гьазурайди — Абад  Азадов