«Хизандин йис» конкурсдиз
ГъвечIи вах Маралан къари Нажабатални апай Гьажидал кьил чIугваз, кьакьан дагъдин хуьруьз абурун кIвализ атанва чун. Къурбанд суварин садакьадин якни гъиле аваз, зун гьаятдиз гьахьиз агакьнавачир — кIваляй садлагьана гьарайдин ван акъатна. Зун, рак гатадани, гатадачни лугьуз, кьве рикIин яз, ракIарал акъваз хьана. «ЧIагана, аял чIагана», — ванер галукьна зи япарихъ кIваляй. Ахпа аялдай ван акъатна, ам кIевиз шехьна. Адан гуьгъуьналлаз ина акъатайди масад я. Гъавурда акьурвал, аялар я кьван, чеб чпихъ галаз къал хьана, сада муькуьд янава. Гила дидеяр «бягьсиниз» экъечIнава, сада — ви, муькуьда ви аялдин тахсир я лугьузва. Нажабатан ванни къвезва. Адани «тахсиркар» жагъурзава…
КIвале вахан кьве кьелитI авайди заз чизва. Абурукай сад — чи езне Алисманалай гъвечIи стхадин свас — и хуьряй я. Абуру чпиз кIвалер эцигна куьтягьнава, амма, вучиз ятIани аниз экъечIиз тади квач. Кьулан гададин свас патав гвай хуьряй гъанва, вичин итимдихъ галаз гьасятда шегьердиз куьч хьана. ГъвечIиди Нажабата лап яргъалди жагъурна, гьикI хьи, гъвечIи хцин свас, къари-апаяхъ гелкъведайди, хъсанди хьана кIанзавай. Амма санайни кутугайди жагъизвачир. Садбур рушар чеб «усалбур», муькуьбурун «диде-буба и хизандин суфрадив кьадайбур тушир». Эхирки къазанмишнавайди, авай гьазур-гьалалди гьар кткайдан гъиле тваз жезвачир. Гьажиди яргъал йисара райпода кIвалахнай. Нажабатаз гьукуматдин кIвалах акуначтIани, ада 5 аял, са рушни 4 хва, хана. Гьелбетда, дагъдин четин шартIара абур чIехи авун, абурухъ гелкъуьн регьят кар туш. Зи вах Марал иниз тухудалди (абурун руш гадайрилай гъвечIиди тиртIани), ам гъуьлуьк кваз, амма аялар авачиз 3 йис тир. Яргъариз фин тийин… Эхирни, гъвечIи хцин 30 йис тамам жедайла, Нажабата вичин вахан руш гъун кьетIна. А вахтунда адаз и «кандидатура» хизандин вири истемишунриз жаваб гудайди яз акунай. Амма…
Са вахтар хьанай за и кIвалин рак мад ахъайдач лагьай, гьакьван инаг такIан хьанай. ГъвечIи хцин суса, Нажабатан вахан руша, и хизанда, лугьудайвал, вири «чпин чкайрал ацукьарна» — хала-къарини, апайни… Са кар буюрмишайла, ада гьасятда рикIел хкидай: «Зун куь кIвализ гъанвай лукI туш». Нажабатан хцини вичин папан пад кьадай. Нажабата вичин вахаз эверун кьетIнай, гьикI хьи, кIвале къал кими жезвачир. Дидедини вичин рушан пад кьуна. Кьве вах чеб- пихъ галаз еке къалмакъалдиз акъатна, йисаралди хъелни хьана. Ахпа и хизанда зи вахан къадир чир хьана, гьакI-чи вири хизандинни. Гьавиляй за хьайи крар рикIелай алудун кьетIнай. Гьелбетда, езнедин хъсанвиляйни, адаз гьуьрмет авунин лишан язни… Гьар гьикI хьайитIани, хъел кьун хъсан кар туш.
Вах Марала школа акьалтIарзавай, са кеспидин иеси хьун патал кIелунрикай фикирзавай. За диде-бубадихъ галаз меслятна, ам меркезда жува кIелай вуздик кутунин планар янавай. Маралан вилик гьеле имтигьанар кумай. Майдин эхирар тир. Хабар гьинай? Армиядай хквезвай Алисманаз автобусдин дакIардай акур зи вах, лап рикIе турди хьиз, бегенмиш хьана. Кьисмет авач гьикI лугьуда!? И чIавуз Марал дидеди, лазим шейэр маса къачуз, туьквендиз ракъурнавайди тир. Амни са акьван патавни гвачир. Алисмана автобус акъвазарна, туьквенчидивай анай экъечIай рушан, зи вахан, ери-бине чирна. Чи кIвалер хуьруьн вини кьилихъ галайтIани, устIарвалзавай буба, мектебда кIвалахай диде, виридаз хъсандиз чидай. Туьквенчидивай хабарар кьуна, Алисман хъфена. Са югъ арадай фена, ам вичин буба-дидени галаз акъатна… Диде гзаф кIевиз акъвазна, Марал дагъдин хуьруьз гудач лугьуз. Амма кьакьан буй-бухах авай, акьуллу, дирибаш жегьил, къилихни аквазвай хъсанди тирди, са гафуналди, рушаз хьиз, Алисман чи хизандизни бегенмиш хьанай. Вахалай ам яшариз саки 10 йисан чIехи тир. Чир хьайивал, ам армиядиз геж фенвай. Зулуз мехъерардайвал хьана…
Нажабат сусаз базарлухар ийиз фидайла, югъ нисинилай алатайла акъатнай, гуя пакамалай адан кефи чIур хьанвай. Дербентдиз чун агакьайла, базарар саки агалзавай. АлукIдай сад-кьве затI инлай-анлай къачуна, къизилрин туьквендиз тади авуна. Вичин рикIиз гьамиша хуш тир яру къаш авай тупIал тупIухъ акална, Нажабата лагьай гафарни рикIел алама: «Жегьилрин гъил ни кьунва!? Къачурай чпиз кIандай кьванбур ахпани. Йикъалай-къуз къизилдин гьикьван иер затIар акъатзава». Чун кIваляй фидайла, дидеди тагькимарнавайди тир: «Килиг гьа, са тIалабунни куьне ийидач. Чпиз лазим акур затI къачурай». Къачуна Нажабата япагьанар, са шуькIуь зунжур (закIал «лишан» абуру гилигнавай).
Дербентдай хтайла, чи гуьгьуьлар са акьван къумбар туширди акурла, бубадини дидеди лагьанай: «Балаяр, къизилрани пек-парталда бахт авач. Лазимди жегьилри сада-садан къилих кьабулун, чарадан кIвале фу нез чир хьун, пака зи патав арзаяр гваз татун я». А чIавуз вахан рикIяй гьич хиялни феначир жеди и гафар гьар юкъуз вичин рикIе акIидайди. Гила къарияр галаз базарриз фидай адетар саки амач. Чарадан кIвалин вири къайдаяр кьабулна, фу тIуьна кIанда лугьудай диде-бубаярни гьайиф хьи, гзаф авач. Рушан рикIиз са бубат такIанвал хьанмазди, бязи диде-бубаяр гила чеб вилик акатзава, руш хутахиз.
Мехъерар авур жегьилар Алисманни Марал, дугъриданни, чеб чпиз дигайбур хьана. Марал кIвачел залан тирди чир хьайила, Нажабатай «зи рушни ви кIвачихъ юргъун хьурай!» гафар акъатнай. Сифте хцин сифте хтулдикай гайи муштулухдал шад хьаначир ам, «къуй сагъ-саламатдиз гъилиз атуй!» кьванни лугьун къимишначир. Чидач, яман касдин нефс ацукьнани… Гьар гьикI ятIани, аял гъилиз атун кьисметнач Аллагьди. Ахпа кьве йисалай хьайи хцел чIехи буба Камалан тIвар эцигиз кIан хьанай Алисманаз. Амма Гьажиди чIехи хтулдал вичиз кIандай тIвар эцигун кьетIна — Усман. Хьурай Усман, Алисманахъ галаз хъсан кьазва. Усманан гуьгъуьниз Айишани атана. Са шумуд йисалай — Умуятни. Аллагьди чпиз мадни хъсанвилер гурай! Алисман хъсан къилихдин инсан, вахан далудихъ галай са дагъ хьиз я. Марала, адаз гъуьлуьз фена лагьана, садрани гьайиф чIугунач. Гьа са вахтунда, «Марал гъайитIа гъида, тахьайтIа…» лугьуз, вичин гафунал кIевиз акъвазай Алисманни пашман хьанач. Марал тухвайла, кIвале авай пуд гадани агакьнавайбур тир, амма эвленмиш хьуник садани хев кутазвачир. Алисманаз аквазвай Нажабат кIвалахрикай яргъа хьанвайди, а чIавуз адан «кефи авачир». Марала фу чрунни, хуьрек авунни, кал ацунни, са гафуналди, кIвалин-къан вири къайгъуяр лайихлудаказ кьилиз акъудзавай. Аранда хана, чIехи хьанвай ада дагъдин хуьре чIехи хизанда вич са кардани зайиф яз къалурнач. КIвачел залан яз, гьатта Марал керпичар атIудай вирени хьана, им Алисман Москвадиз са-кьве кепек къазанмишиз фенвай вахт тир. КIвалахар авуна, садни усал жедач, амма суса авур кIвалахдал къимет эциг тавун, чарадан руш я лагьана, гъуьнтI гун хъсан кар туш. Эхь, чIехи хвани свас абуру гзаф гъуьнтIуьник кутунай. Амма Маралаз бинедай бубад кIвале амаз гайи тербияни Алисманан хъсанвал четинвилериз дурум гудай къуват хьана. Дугъриданни, абур кьведни уьмуьрдин четин имтигьанрай лайихлудаказ экъечIна. Гьелбетда, четин вахтара алакьдай куьмекар абуруз чнани ганай. Аялри кьил тIа ийизва лугьуз, Гьажидини Нажабата жегьилар хурук кутуна, «кIаник» эвичIдай вахтарани, кIвал эцигдайлани. Виликдай гзафбуруз чида, дагъдин хуьрера винел мертебада инсанар яшамиш жедай, кIаник мал-къара хуьн адет тир. Гьа мал-къара патал тир «кIаник» Алисманни Марал таза аяларни галаз «куьч хьайиди». ЧIехи хциз 28 йисалай алатайла мехъерарна, анжах пуд йисалай галаз-галаз хьайи кьве аялди — бегьем яшариз акъатнавайбурун кIвализ атай сифте берекат тир хтулри — абур бегьем инжиклу ийизвай кьван…
Исятда Алисманахъни Маралахъ хъсан кIвал-югъ, дуланажагъдин вири шартIар ава. Зегьмет чIугвазвай, жуван гьазур-гьалал незвай инсанрин берекатар Аллагьди мадни артухаррай! Кьилинди, абурулай чпин муьгьуьббатдин луьткве хуьз алакьна. Чпин арада авай гьуьрмет квадарнач. Идалди чпиз авай гьуьрмет ва авторитет артухарна.
Гила, са шумуд йисар алатайла, Гьажидини Нажабата амай рухвайризни сусар гъайила, абурун гьар садан къилих-синих, тербия акурла, абуруз Марал, чпин чIехи хва, хтуларни эцигдай чка авач. Зи «Марал хьтинди мад авайди туш», — лугьузва абуру. «Писди такунмаз, хъсанди чир жедач», — лугьузва бубайрин мисалда. Дугъриданни, гьакI я кьван.
Чпин кIвале амаз рушариз хъсан тербия гузвай диде-бубаяр пара сагърай! Хизан гьар са касдин бине эцигзавай чка я. Бине дуьзди хьайила, амай крарни хъсан жеда.
Имара Мурадова, Махачкъала шегьер
