Инсан ва сагъламвал

Сагълам, активный, яргъал хушбахтлу уьмуьрдикай ни фикирзавач кьван! Къадим девиррилай инихъ ихьтин уьмуьр инсаниятдин эрзиман мурад яз хьана, гилани я. Жегьил-жаванвал гьар садан гатфарин бере я лугьуда. И чIавуз жегьилвал гьамишалугъди, адахъ кьуьзуьвал, зайифвал, тIал-квал галачирди хьиз жеда. Амма тIебиатдин къанунар чIуриз  тежер кIевибур, минет — суьнет акат тийирбур я — гуьзетни тавурвал, акуна-такуна, акъатда жегьил йисар, яваш-яваш атана кьуьзуьвални агатда. Гьар са девирдихъ, гьелбетда, вичин хъсанвал, кьетIенвал, гуьзелвал, лезетлувал ава. Мацави шаир Агъалар Исмаилова вичин са шиирда къейднавайвал,  “…гатфар фена, гадни фирай жеривал, бегьер­лу зул — гьа им рикIин макьсад я”.

Эхиримжи виш йисара инсандин юкьван гьисабдалди къачур  уьмуьр са кьадардин яргъи хьанвайди, жезвайди акун четин туш. ИкI, дуьньяда 120-130-150-йисара яшамиш хьайи хейлинбур малум я. Ихьтинбурукай садакай за гьеле советрин девирда са газетдай кIелнай. Ихтилат Ширали Муслимовакай физвай. Ам Къуба патан дагълух са хуьре яша­миш­ жезвай. А чIавуз адан 147 йис тир­тIани, активный уьмуьр тухузвай. Куь уьмуьрдин яргъивилин сир вуч я лагьай су­алдиз ада дагълух чкадин шартIар, зегьмет чIугун, михьи (булахрин) яд, гьа­ва­, сагълам тIуьн (цуру нек гзаф ишлемишзавай), уьмуьрдин сагълам къайда (садрани я пIапIрус чIугунач, я ички квай шейэр хъванач) лагьана жаваб ганалдай. 1968-йисуз адан 164 йис тамам хьа­на.

Азербайжанви Магьмуд Эйвазован яшар 152 йисав агакьна. Яшлу чIавузни ада чуьлда зегьмет чIугвадай, булахрин къайи цера  чуьхуьнагардай, ачух гьавадал ксудай. СССР-да яшамиш хьайи чеченви А.Хазитован ва осетинка Т.Абзиевадин 180 йисар тир.

Дуьньядин жуьреба-жуьре уьлквейра 150 йисалайни гзаф яшамиш хьайибур, жезвайбур авачиз туш. Амма за жу­ван вилик абурун са-садан тIварар кьунин везифа эцигзавач. Сагъламвал хуьн, бе­денди вичин гьерекат, кIвалах, везифаяр яргъалди тамамарун патал вуч чир хьа­на, квел амална кIанда, вуч  неда, вуч не­дач, вуч квев кьада, кьадач, квекай, гьи за­тIуникай хийир ава ва икI мад — гьа ихь­тин­ асул крарикай рахаз кIанзава заз и се­ферда, гзаф ктабрин, журналрин, эн­цик­лопедийрин, календаррин, асиррин ка­малдин са жерге делилрал, къалурунрал, меслятрал бинеламиш хьуналди. Абур гьар садаз чир хьунихъ ва абурал амални авунихъ еке метлеб ава. Чизвани­ чаз, чирзавани чна чи беден? Ваъ. И кар гьеле вичин вахтунда Андроповани къейд­най. Чан алай бедендиз сифтени-сифте вуч герек я? Гьелбетда, — гьава — не­фес­, тIуьн, яд, чи­мивал ва гьерекатда хьун (активнивал). Ибурукай садакай яргъалди магьрум хьайитIа, инсан рекьизва. Месела, тIуьн туьтIуьна, инсан — са шу­­муд гьаф­те­да, яд тахъвана — са шумуд­ юкъуз, нефес чIу­­гун тавуна са шумуд декьикьада амукьдалда. Юкьван тар гьикьван сагълам, жегьил ятIа, инсанни гьакьван сагълам я лугьуда. Ана далудин мефтI ава, жукIум­рин, къенепатан органрин клеткайрин кIвалах гьанай идара ийизва. Гьавиляй юкьван тарциз, вири бедендиз гьерекат, активвал, массаж, къекъуьн, пакаман кье­зил гимнастика (зарядка), спортни герек я.

Идахъ галаз сад хьиз чна незвай гьи шейиникай вучтин хийир ава, абурук вуч ква, гьи затI квехъ галаз кьадатIа, кьадач­­­­тIа, чир хьунни важиблу я. Месела, гзаф асиррин тежрибади къалурзавайвал, сад-садан гуьгъуьналлаз некни цуру емишар тIуьн, некни вечрен як, турп­ни лифрен як, чи­чIекни пурнияр, пахлаярни цуру нек, халини вирт, сиркени дуьгуь иш­лемишна (тIуьна) виже къведач, абур сад-садав кьа­дач. Идалайни гъейри, къуйдин ядни ва­цIун яд какадарун къада­гъа ийизва. Ва­цIун яд хъсан я лугьуда, вични михьи чиляй­ ва я къване­рай авахьзавайди, дуьзен­ чкадай — ваъ, тикдай агъуз­, хуьлерай къвезвай­ ­тIимил­ди — ваъ, гзаф кьадарда авахьзавайди, дадни хъсанди хушди жен. Къейд тавуна­ жедач­, мектебра аялриз анатомия, ботаника къвезва, амма ви­ни­дихъ чпикай раханвай, агъадихъ дава­марни ийидай бязи важиблу крарикай чирзавач. Зи фикирдалди, гьахьтин тарсни (гьафтеда са сят) хьайитIа, хъсан я (вуч квев кьадатIа течиз, нез, гьикьванбур зегьерламиш жезва!) Гьа икI, галай-галайвал.

Дуьньяда сифте пайда хьайи чIава­рилай инихъ, элкъвена кьунвай тIебиат, алем чирунихъ галаз сад хьиз, инсандиз яваш-яваш вичиз вични чир жезвай. Расалмиш жезвай жуьреба-жуьре шар­тIа­рив­ вердиш хьунихъ галаз сад хьиз, инсанди вичин тежрибадалди вуч хъсан я, вуч — пис, вуч хийирлу, вуч зиян­лу ятIа, гьа­­къикъи делилар, чирвилер кIватI­­­за­вай, абурал амалзавай. ТIуьниз ишлемишзавай шейэрикай, продуктрикай, набататрикай, минералрикай, абурун са­гъа­рунин мумкинвилерикай чирвилерихъ иллаки еке метлеб ава. Абуру­ яваш-яваш дарманрин, и ва я маса тIал секина­рунин, алу­дунин, уьзуьрар сагъарунин ха­зи­надин бине тешкилна. Асирар алат­на­ва­тIани, незвай, ишлемишзавай гьи за­тIари­кай, гьи емишдикай, майвадикай вуч хийир­-зиян аватIа, вири инсанриз къени чизвач. Амма чир хьана кIанда. Гьа икI, къуй течирбуруз чир хьурай, квекай вучтин хийир аватIа.

Жум

Абур кIуьгьуь, цуру, верцIини цуру сортаринбур ава. И вири сортари, илла­ки­ ширинбуру, тIуьрла, психикадиз хъсандиз таъсирзава, беден кIубанар­зава, гуьгьуьл — гьевес, иштягь ачухарзава, кьилин­ тIал, чIуру фикирар, сивихъай ни атун алудзава, рикI, чIулав лекь,  руфун мягькемарзава. И емишдикай, экъуьчун къведайла, кефияр авачирла, къен фидайла, саралух квайлани, хийир, дарман жезва.

Жумунихъай къведай хуш ни вуч я бес! Ада кефияр ачухарда, бедендин тIебии къуватар мягькемарда, къенез иви ягъай берейра куьмекда. Нефес дар тирла, иви физвайла, экъуьчдайла, пиянвилелай кьулухъ кефи чIурузвайла, цихъ къаних тирла, и емишдин миже хъун хъсан я лугьуда. Жумуни къен кIеви ийида, гьавиляй ам тIимил, бугъадал чрана, ва я мураба авуна, иллаки виртIедихъ галаз ишлемишун меслятзава.

Жумуник квай чIуру хасият ам я хьи, ада хурун, жигеррин перде (плевра) ве­къи ийида, руфуниз зиян гуда, уьгьуь гъида. Гьар гьикI ятIани, жум виртIедихъ ва са тIимил  анисдихъ галаз ишлемишуни а чIуру лишанар квадарзава.

И емишди бедендиз бегьем таъсирзавайвиляй начагъ  инсанри адан миже лап тIимил ишлемишна кIанда (са сеферда 30 грамм).

Жумунал алай цак туьтуьхдиз, сеси­низ зиян я. Гьа са вахтунда хирерай иви авахьдайла, адакай куьмек жезва. Жу­му­нин цилерин винел жедай гъер (слизь) туьд, сес векъи хьайила, кьуру уьгьуьяр квайла, цIаяр, къиздирма атайла, сивяй кьур акъатзавайла, хийирлу я. ЦIу ва ра­къини кайи чкайрални гьам алтадуни хъсанарда.

(КьатI ама)

Гьазурайди — Ш.Шихмурадов