“Гьар са регьбердин,  руководителдин, гьатта журналистдинни виридалайни ­гужлу яракь вуч ятIа чидани квез?” — су­ал га­­на заз Загьид Гьажиевича салам гуз агакьдалди. «Гьахълувал! — жаваб хгана ада вичин суалдиз. — Алакьзавани адалатлувилел гьамиша амал ийиз чи четин девирда? Гьайиф хьи, гьамиша — ваъ”.

РД-дин рекьерин майишатдин крарай Агентстводин руководитель  Загьид  Хучбаров  идарадин кьилиз 2013-йисуз  атанай. А чIавуз республикадин Кьили кьабулай кадрийриз талукь къараррин арада  Агентстводин руководителдин  гьакъиндай къарар гьахълубурукай сад яз гьисаб­най, гьикI лагьайтIа,  З.Хучбаров, дугъриданни, кардин гъавурда авай пешекар яз, республикадин усал гьалда авай рекьерин майишат лайихлу дережадиз хкажун патал  желб авунвай.

Зун гьахълувиликай, дуьз лагьайтIа,  Кьиблепатан Дагъустандин рекьерин ­месэлайрив эгечIзавай тегьер лезгийри гьахъ­сузди яз гьисабзавайдакай ва и кардин кьил гьакъикъатда гьихьтинди ятIа, гьадакай рахун патал атанвайди чиз, ада  да­вамарна: “Кьиблепатан Дагъустан тайин­ паюникай магьрумнава лугьун — им дуьз ихтилат туш. Зи гафар и йисара кьибледин  районрин рекьериз харжнавай ре­къемри тестикьарзава. Зун кIвалахдив эгечI­намазди, гъиле кьур сифте проектрикай сад  5 йисуз  къаткана хьайи, гьа са вахтунда кьетIен важиблувал авай Самурдин станциядал машинра аваз физ ­жедай  муьгъ эцигуниз талукьди тир. 280 миллион манатдин къимет авай и проект чна лап куьруь вахтунда кьилиз акъуднай. А чIавуз  кеферпатан районрай тир наразивалдайбурни, гуя зун гьахъсуздаказ эгечI­­зава лугьуз хьайибурни тIимил тушир. Ам­ма чна, и ва я маса рекьин проект хкядайла, са нин ятIани рикIиз кIан хьун-тахьун ваъ, важиблу гзаф терефар алцумзава, кваз кьазва. Дагъустандин рекьерихъ галаз алакъалу вири  месэлаяр гьялун патал чаз такьатар бес жезвач. Гьаниз килигна, авай мумкинвилер  гьахълудаказ ишлемишиз алахъзава…”

Гьихьтин мумкинвилер аватIа  ва абур гьикI ишлемишзаватIа, гьадакай   чун РД-дин рекьерин майишатдин крарай Агентстводин руководителдин сад лагьай  заместитель  Мегьамед  Мегьамедович  Тагьировахъ  галаз рахана.

Ихтилат  Мегьарамдхуьруьн районда    гьеле 9 йис идалай вилик гъиле кьур,  Са­мурдин участокдин агьалийри гьар йисуз куьтягьун гуьзлемишзавай, амма  са­кIа­ни  тамамарунин эхирдив агакь тийизвай “Гъеп­цегь-Тагьирхуьр-Ялама шегьре рехъ цIийикIа туькIуьр хъувун, Самур  станция­дин патав физвай рехъни галаз” тIвар ганвай проектдикай башламишна. Проект, дугъриданни, важиблуди я. Неинки республикадин, гьатта уьлкведин экономика, логистикадин къурулуш патал кье­тIен ва­жиблувал авай, санлай къачурла, рагъ­экъечI­дай патахъ галаз сергьятдал алай чIехи  райондин асул шегьрейрикай сад  тир и рехъ цIийикIа туькIуьр хъувуна сакIа­ни куьтягь тавунихъ гьатта сиясатдин себебар  аваз гьисабзавайбурни ава.

Малум хьайивал, и рехъ туькIуьрунин кIвалахар тамамдаказ 2020-йисуз куьтягьдайвал я. Дагъустан Республикадин Гьукуматди  2017-йисан 29-декабрдиз кьабулай РД-дин Государстводин “Республикадин, муниципалитетрин  арада авай ва чкайрин машинрин  шегьреяр 2018-2020-йисарин вахтунда  еримлу авун”  программада къалурнавай  крар эхирдал агакьарун патал 440 миллион манатдин кIвала­хар амайди, абурукай алай йисуз и ре­кьиз  80 миллион манат, 2019-йисуз -115 миллион ва 2020-йисуз 235 миллион  манат чара авун пландик кутунвайдини къалурнава.

— И рекьин сифтегьан 12 километр  фадлай ишлемишиз вахканва. Самур ва­цIал муьгъ (Филерин хуьруьн патавай) 2010-йисуз эцигнай. Ахпа и кIвалах зайиф­ хьана. Дуьз лагьайтIа, 2014-йисуз Самур станциядал фидай муьгъни эцигна. Ам­ни и проектдик акатзава. Инал къейд ийин, рекьер туькIуьрунин проектра сиф­те­гьан кIвалахар  гьамиша муькъвер эци­гу­­нилай башламиш жезвайди я — муькъ­вер­ гьазур я. Гила амай кIвалахар рехъ туь­кIуьру­нин­бур я, — лугьузва М.Тагьиро­ва­­. — Яргъал­  фи­нин себебрикай рахайтIа, лагьана ­кIан­да, 2015-2016-йисара  проектдиз пул ­ахъаюнихъ галаз алакъалу четинвилер арадал атанай. Амма иллаки и кIвалахдиз таъ­­сир авурди а кар я хьи, адахъ галаз саки сад хьиз ина “ЛукIар-Ярукьвалар” мензилдани рехъ туькIуь­рунин кIвалахар гъиле кьуна.  Инал къейд ийин,  чун и рехъ тухунин кIвалахриз акси тир, кьил кутан тийиз алахъзавай — чаз, вири къуват са проектдал желб авуна, ам куьтягьиз, ахпа кьвед лагьай объект гъиле кьаз  кIанзавай. Амма а чIавуз  Мегьарамдхуьруьн райондин патай депутатри, муниципалитетдин администрацияди и рехъ РД-дин Кьилин тапшуругърик кутун патал гзаф чалишмишвилерна. Нетижада  район патал фикирда кьунвай финансар кьве патахъ  физ башламишна.

• А рехъ мус вахкун лазим я ва алай вахтунда гьихьтин гьалда ава?

—  ЛукIар-Ярукьвалар рехъни 2020-йисуз вахкун лазим я. 2018-йисан 1-январдин де­лилралди, и кьве проектдиз харж хъувуна кIан­завай финансрин кьадар, санлай къачур­ла­, 600 миллион манатдилай гзаф я. Эгер абурукай сад акъвазарайтIа, муькуьди фад куьтягьиз жеда. Амма, и кьве рехъни яша­йиш­дин жигьетдай важиблубур тирди фикирда кьуна, кIвалахар кьве чкадани сад хьиз кьиле физва.

ЛукIар-Ярукьвалар рекьин яргъивал 3,8 километрдиз барабар я. Алай вахтунда ана чилиз чиргъ вегьенва, рехъ гьегьеншарнава, плотинадин патав муьгъ эцигна куьтягьнава. Санлай къачурла, къенин йикъалди ана 30-40 процентдин кIвалахар тамамарнава.

• И рекьер нин хсусиятда авайбур я?

—  Рекьер республикадин рекьерин къурулушдик акатзава. Гъепцегь-Тагьирхуьр рехъ сифте дережадин важиблувал авай ре­кьерик акатзава. Амайбур лагьайтIа, чкадинбур я, амма абурухъни чун гелкъвезва.

Хтундилай Приморский поселокдал кьван рехъни чкадин дережадинди я.  И рекьин, яни ам куьгьне хьунин патахъайни  чав арзаяр агакьзава. Амма бюджетда гьелелиг а рехъ бинедилай къайдадиз хкун патал пул авач, гьелелиг анжах дурумлу гьалда хуьдай серенжемар кьабулзава.

МасакIа лагьайтIа, рекьер цIийикIа туь­кIуьрун патал фикирда кьунвай тайин кьадар финансар ава. Кьвед лагьай чка гъиле кьуна — кIвалах яргъал аватна, мад сад гъиле кьуртIа, мадни яргъал фида. Сифтени-сифте чна Тагьирхуьрел кьван рехъ туь­кIуь­рун кьилиз акъудна кIанда, ахпа — Самур станциядал фидай рехъ — муьгъ эцигай чIа­валай инихъ ана маса са дегишвални хьанвач. Яни, проектда къалурнавайвал, и узел тамамдиз къайдада туна кIанда, Самур станциядивни, таможнядивни агакьардайвал. Ахпа чавай гьуьл галай патахъди физ, туризм патал важиблу чкаяр къайдада тваз, яни амай рекьерикайни ихтилат башламишиз жеда.

• Республикадин дережадин “Гъепцегь-Тагьирхуьр” рехъ гьинал кьван давам жезва?

— И рехъ  переезддал агакьайла куьтягь жезва. ЦIийикIа туькIуьр хъувунин проектда къалурнавайвал, и рехъ чна цIийи чкадай — Та­гьирхуьруьн къерехдай тухванва. Гила кIан­замайди цIийи переезд туькIуьрун я. И месэла чна ракьун рекьин идарадихъ галаз гьялзава. Переезд Азербайжандихъ галаз сергьят авай патахъ хутахдайвал я. Куьгьне переезд агалда, вучиз лагьайтIа  ракьун рекьин администрациядиз идан гьакъиндай вичин истемишунар ава.

• И рехъ фадлай куьтягьна кIанза­вайди я лугьузвайди тир. Бес кIвалахар мад пуд йисан яргъал вучиз вегьенва? И кар сиясатдин себебрихъ галаз алакъалу я лу­гьуз жедани?

— Ам тамамдаказ куьтягьунин патахъай чна садрани лагьайди туш. Ихтилат физ­вайди­ къир алуднавай мензил туькIуьрна ­куь­тягьуникай тир. Месела, КьепIир-Къаз­майрин хуьруьн агьалийрин наразивилерни идахъ галаз, яни руг цава гьатунихъ, рехъ къу­­лайсузди хьунихъ галаз алакъалу  тир. А ре­кье чна къир цанва. Алай йисуз мад 5 километр рекье къир цада. Санлай къачурла, ана гьеле гзаф кIвалахар ама. Рехъ туькIуь­рунин кIвалахар рекьин гьерекат тамамдиз акъвазар тавуна кьиле тухузва. Сифте  рекьин­ диб (къванер, чиргъ вегьена) туькIуьрзава, ахпа асфальтдин агъа къат цазва, гуьгъуьнлайни кьвед лагьай къат — ам объект вахкуз  мукьва хьайила цазвайди я. Санлай къачурла,  рекьин къатунин яцIувал 12 см-диз барабар хьун лазим я.

Сиясатдин себебрихъ галаз алакъалу я лагьай ихтилатдихъ бине авач. Вучиз ла­гьай­тIа, къунши са жерге  районрив — Сулейман-Стальский, Докъузпара, гьатта Дербент — гекъигайла, Мегьарамдхуьруьн районда авай гьалар са шумуд сеферда хъсан я. Ме­села,  2012-2017-йисара ина гьам ремонтдин, гьам хатасузвал таъминарунин, гьамни цIийи­­­­кIа туькIуьр хъувунин кIвалахриз, санлай къачурла, 763,892 миллион манат   харжнава. Гьелбетда, фад арадал атана кIан­зава, амма кьилелай виниз хкадариз жедач эхир.

Къенин юкъуз ина кIвалахар планда къалурнавай къайдада кьиле физва. Федеральный дережада дегишвилер тун тавуртIа, объ­ект 2020-йисуз  тамамдаказ ишлемишиз вахкуда.

• Вучиз гьам къецепатан уьлкведай къвезвай транзитдин транспортди, гьам пограничникри, гьамни чкадин агьалийри ишлемишзавай, къалин гьерекат авай и рехъ сифте чкадал эцигнавач?

—  Ам сифте чкадал эцигун, яни такьатар и рекьиз серф авун патал маса чкада кIвалах акъвазарна кIанда. Гьа са вахтунда, за инал лагьайвал,  ЛукIарин хуьруьхъ физвай рехъни худда туькIуьриз гъиле ава. Идалайни гъейри  райондин мулкунал  важиблу мад са рехъ физва: пуд райондин — Докъузпара, Ахцегь, Рутул — центрайриз тухузвай рехъ.  Ана­ни­  республикадин рекьерин асул къурулушдик акатзавай мад са объект ава. И объектни 2021-йисуз куьтягьна кIанзавайди я.  Бюджет сергьятламишнавайди хьун себеб яз, гьи чкада авай къайдада хуьдай кIвалахар, гьина бинедилай ремонт ийидатIа хкяна кIанзава. Гзаф йисара республикадин рекьерин хилез такьатар лап тIимил  чара ийизвай. Гьелбетда, и кардин нетижаярни чаз къе аквазва. Исятда чавай цIийи кьилелай туькIуьрзавай рекьериз еке фикир гуз жезвач — са бубат къай­дада хвена кIанзавай рекьерин, муькъверин кьадар гзаф я.  Сифте нубатда чун  вири рекьера машинрин гьерекатдин хатасузвал таъминар, гьар йикъан ремонтрин кIва­ла­хар авуниз мажбур я.

• Яни цIийи рекьер туькIуьрзавач, куьгьнебур хуьзва?

— Куьгьнебур хуьзва, абурухъ гелкъвезва, гуьтIуь чкаяр гегьеншарзава. Бязи чкайра  гелкъуьнин кIвалахар тавуртIа, са йисалай абур михьиз кIватда, ахпа аниз хей­лин кьадар финансар лазим къведа.

Месела, гелкъведай кIвалахралди чна муькъвер авай гьал хуьзва. Рекьера жезвай фурар ахцIуруниз герек къвезвайди лап тIи­мил такьатар я. Эгер чна Мегьарамдхуьруьн район къачуртIа, 250-300 километр рекьера  фурар туькIуьр хъувун патал  ина ан­жах­ 10-11 миллион манатдин финансар ла­зим­ жезва. Им еке пул туш. Амма гьа и статьяни  ан­жах­ 7-12 процентдин таъминарнава.

Гьа са вахтунда федеральный рекьерин къурулуш 100 процентдин таъминвилинди  я.

• ЦIийи рекьер гьикьван вахт фикирда кьуна туькIуьрзава?

—  Рекьерихъ гелкъведай ремонтдин (текущий ремонт) кIвалахар чна гьар 4 йисалай авуна кIанзава, капитальный ремонт — 12 йисалай. Амма чахъ гьатта 35-40 йисарин девирда садрани ремонт тавунвай рекьер ава. Ихьтин участокар, месела, Мегьарамдхуьр-Ахцегь-Рутул  рекьени гьалтзава. Винидихъ къалурнавай вахт нормативдинди я, адал ча­вай анжах  гьикI хьана амал ийиз жезва.

Лагьана кIанда хьи, 2017-йисуз кьабулай федеральный къанунда, алай аямда цIийи жуьредин материалар, технологияр ишлемишзавайди фикирда кьуна,  ремонт авуна кIанзавай вахтариз талукь  делилар  гегьеншарнава. Чнани ихьтин нормативный акт гьазурзава. Девир дегиш жезва, цIийи жуьредин техника акъатзава, и кардихъ галаз ала­къалу яз, рекьерин дурумлувални виниз хкажна кIанзава.

• Мегьарамдхуьруьн райондин Азадогъли хуьряй Самурдиз фидай рехъ туь­кIуьру­никай вуч лугьуз жеда?

— Чаз и месэладикай чизва. Дугъриданни, анай рехъ акъудуни вахтни, такьатарни хейлин кьенятдай мумкинвал гуда. Иллаки и месэла транзитдин улакь патал къулайди жеда. Амма 2023-йис алукьдалди и месэ­ладикай рахунихъ метлеб авач. Вучиз ла­гьайтIа, и рехъ­ ­туь­кIуьрунин кIвалах Са­мур вацIалай — асул хилелай — муьгъ эцигунилай башламишна кIанзава.

• Кьиблепатан Дагъустандин дагълух районрин рекьера ацахьдай, къванер, селлер къведай чкаяр тIимил авач. Абурал гуьзчивал гьикI ийизва, хатасузвал гьикI таъминарзава?

— Рекьерал рагар аватун, селлер атун мумкин тир чкаяр асул гьисабдай дагълух районра я авайди. Вил вегьейла,  чир жезвай ацахьун мумкин тир чкаяр вири чи гуьзчи­вилик ква. Хаталу гьалар арадал атайла, чун аниз физва, махсус ахтармишунар кьиле тухузва ва  лазим тир вахтара  гужуналди авудзава. Ихьтин дуьшуьшар чахъ гьар йисуз 10-15 жезва. Амай вахтунда хаталу участокрал чи пешекарри датIана гуьзчивалзава.

Маса жуьредин хаталу чкаярни ава. Абуруз чна явашдаказ юзазвай ацахьзавай чкаяр лугьузва. Ихьтин участок, месела, Мегьарамдхуьр-Ахцегь-Рутул шегьредин 64-километрдин мензилда ава.  Ина чавай жезвайди анжах вилив хуьн я. Анал чка хаталуди тирдакай хабар гузвай лишанар алкIур­нава, гьерекат акъвазар тавуна гьална кIан­завайдакай кхьенва.  И участок чи учетда ава.

• Кьиблепатан Дагъустандин вири­далайни муракаб рекьерикай сад тир Ахцегь райондин Хинерин хуьруьн рехъ гьи гьалда ава?

— Хинерин рекьин яргъивал 24 километрдиз барабар я. Абурукай 15 километр алай вахтунда еримлу авунин кIвалахрик ква:  сифтегьан 4 км бинедилай ремонтнава, гегьеншарнава, мад 4,5 км-дин рехъни са шумуд варз идалай вилик куьтягьнава, 8-15 км-дин участокдин проект  гьазурнава, кIвалахар башламишнава. Им республикадин виридалайни муракаб рекьерин  сиягьда авай гзаф хаталу объект я. И рекьин са хел — 8 км — Гу­тумрин хуьруьз физва, ам чна туькIуьрна куьтягьзава. Кьвед лагьай хел, 6 км — Фиярин хуьруьз (имни еке хуьр я). И рекьин проект алай йисуз туькIуьрда. Йис вилик Хинерин хуьруьз мукьва тир вацIал алай муьгъ  чкIа­най, чна ам туькIуьр хъувуна. Дуьз лагьайтIа, ам вахтуналди эцигнавай муьгъ я, инани мягькем диб авай муьгъ эцигна кIанзава.

• Куьне и ва я маса чкадиз рехъ тухудай къарар кьабулдайла, а чкадаяшамиш жезвай агьалийрин кьадар кваз  кьазвач ­лугьудай фикир ава…

— Чна рекьерин къурулуш вири сад хьиз еримлу авун таъминарзава. Эгер са низ ятIа­­­ни 15-20 кас яшамиш жезвай хуьруьз рехъ тухун лазим тушиз аквазватIа, адаз икI лугьуз кIанзава: и рехъ, мумкин я, муниципалитетрин­ арада алакъа таъминарзавай маршрутдик акатзава. Дагъдин а патай и чкадал рехъ гъанваз жезва, и патахъайни хутахайла, абур са маршрутда гьатзава. Гьар са проектдихъ вичин метлеб ава. Гьелбетда, бязи вахтара, лап кьитдиз, бязи терефри чпин итижар ­вилик         кутур дуьшуьшарни жезва, амма, тикрарзава­, ихьтин дуьшуьшар тек-туьк жезвайди я.

• И ва я маса районда, чкада рекьер къайдада хьун, вахт-вахтунда абур ремонт авун муниципалитетрин кьилерин активнивилелай  аслу яни?

—  Ваъ. За икI лугьуда:  ихьтин активнивили чаз анжах манийвалзава. Чкайрал алай  чиновникри бязи вахтара акьван метлебсуз теклифар гузва хьи,  абуруз а кар мумкин ту­ширди субутарунин гьуьжетри чи гзаф вахт ва къуватар къакъудзава, яни ихьтин активнивилин игьтияж авач — чна гьакIни вири кIва­ла­хар галай-галайвал кьиле тухузва.

Кьиблепатан Да­гъустандин районрикай санлай лагьана хьайитIа, ина райцентрадал кьван къир цан­вай рехъ тухвай эхиримжи район Кьурагь район я. 18 километрдин рехъ ина гьа­­кIани гьазур тир, амай чкада чна 2014-йисуз асфальт туна. Амай вири районра рекьер авай гьал дурумлуди я.

Гьа са вахтунда республикадин 3 район  — Къули, ЦIунти, ЦIумада — улакьдин жигьетдай­ михьиз пай атIанвай гьалда ава. Инра 50 хуьруьз гьич садрани машин  фейиди туш, 200 хуь­руьз шегьре рекьер хъуьтIуьн вахтунда ми­хьиз агалзава. 2008-йисуз кьабулай законди  вири районрив къир цанвай рехъ агакьарун истемишзаватIани, гилани 5 райондин центрайриз физвай рекьер лазим къайдадиз гъанвач. Бязи чкайриз анжах дагъдин жигъир­рин рекьерай агакьзава.

Арандин агьалийри, авай рекьер чIур жезва лугьуз, арза-ферзе ийизва, дагъвийри — ихьтин рекьер чпихъ ерли тахьунилай. Чна ла­­гьай­тIа, и месэлаяр виринра гьахълудаказ­ гьялун патал чалишмишвалзава. Къуй ви­рин­ра къулайвал, аваданвал гьиссдайвал хьурай.

Жасмина Саидова, экономикадин отделдин редактор