Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

Девирар къвез алатзава, несилри несилар дегишарзава, амма инсанри авур крар амукьзава. Къени крарин, хуьруьн, райондин жемятар, халкь, общество патал хъсанвилер, ватандиз рикIин михьивилелди къуллугъ авур ксар  халкьди рикIелай алуддач. Ахьтинбурукай сад Хидиров Шайдабегни я. ГъвечIизамаз етим хьайи ам кьетIен вакъиайрин иштиракчи хьана. Адан гурлу, жанлу, бегьерлу уьмуьрдикай заз рагьметлу Сефиханова Савадат дидеди ихтилатнай.

Ханарин аксина

И вакъиаяр 1917-йисан инкъилаб жедалди вилик КцIар райондин Чипир хуьре кьиле фейибур я.

Куьредай атай дустар рекье хтуна хтай чипирви Хидир, кIвачерни яргъи авуна, “кье­пIир” чешнедин гамунал агалтнавай. Герекмазни итимдин вилик чай гъунин къайгъуйрик квай. Къецелай сада кIевиз, къурху кваз эверна.

— Вач, паб, тамаш, вуж ятIа, — буйругъна Хидира.

Са декьикьани алатнач, паб хтана. “Къайи­­тан гада я. Нуькерри абурун кални дана гуз тахьай харжунин эвездай хутахзавалда”, — лагьана ада.

— Агь, вакIан рухваяр, — тарпна къарагъна кIвачел итим, — и алчахрикай халкь мус азад жедайди хьуй?! Кесибрин кIула акьахна, абур жаздандал гъизва. — Хидира, рахаз-рахаз, кьулак гапур, тапанчияр кутуна, къуьнуьзни тфенгар вегьена.

— Вуна анра къалмакъал акъудмир, а угърашриз гьакIани вун аквадай вилер авайди туш, — минетна Герекмаза.

— Хьурай, хьурай, свас. Вири хъсан жеда. Шайдабег ахварикай кватдалди, — ада кьепIи­нал кIанивилин килигун гадарна, — зун хкведа.­

Итим фена, жегьил дишегьли, цацарал алайди хьиз, гуьзетиз акъвазна.

Хидир викIегь итим тир. КIи­ри Бубадихъ галазни адан алакъа авай ва ам ара-ара хабарсуз Хидиран патавни акъатдай, вичин атлуярни галаз. Чкадин як пайзавайбуруз, чпивай харж кIватIзава лугьуз, КIири Бубани, адан итимарни такIан тир. Амма хандин, бегдин алабашри лагьайтIа, серфе гъиле гьатайла, кесибрин хам алажзавай. Хи­дира гьар камуна хуьруьнвийрин тереф хуьзвай, нуькерар хуьряй чукурдай… Гьа ихьтин фикирри кьунвай Герекмаз, гьаятдин варци чIигъ авурла, кхунна. Итимдин кIваче­рин сес чир хьайи адалай регьят нефес алахьна.

— Инсаф амачир вакIан рухваяр я, — рахана гъуьл. — Гьардаз са къирмаж вегьена, мад куь гел инрай такурай лагьана, рахкурна за небгетар. Ваъ, икI жедач, мад сеферда КIири Буба атайла, бегдин утагъарни кваз зурзурна кIанда.

— Анжах жув мукъаят хьухь, халкьдин иви хъвазвай а азгъунрай акъат тийидай кьуьруьк авайди туш. Абур чилерин кIаникай фидай мелъуьнар я.

— Хьуй, хьуй, свас, за жуван серфе абурун гъиле твадач, я зун абурукай чуьнуьхни жедач…

И ихтилатар хьайи йикъалай кьве варзни алатнач, хсуси никIе цан цазвай Хидир кьенваз жагъана. Зулум авур ксарни гьатнач. АкьалтI тийидай дердини кьур Герекмаза гъуьл кучукуниз талукь вири адетрал амална ва ахпа ам бицIек хвани галаз Гилидал, Ибрагьим стхадин кIвализ хъфена.

Дустагъдин таниш

Лежбер итим Ибрагьима вахаз чилин са кIвал эцигна. Ана Шайдабегни чIехи жезвай. КапI-тIеат ийизвай Герекмаза хва Малла Жа­лилан медресадизни ракъурзавай. Зирек аял тир Шайдабег. Муьжуьд йисни тахьанмаз, ада­кай дидедин куьмекчи хьана. Кавха Абду­рагьманаз лежбервал ийиз, ризкьи къазан­миш­на ада. А касди авур са хъсанвал уьмуьр­лух рикIелайни фенач. Вахтар ала­тай­ла, ада вичин веледриз, хтулриз ахъайдай:

— Чи хуьруьз туьрквер атана. Абдурагьман кавхади зун, шкафда туна, кIевна. Туьрквери зими жаванар гужуналди къакъудзавай, чпиз гележегда аскерар гьазурун патал. И кар чизвай кавхади, туьрквер хъфидалди, зун шкафдай акъуднач. Зи уьмуьрда, чан ба­лаяр, рикIелай тефидай са вакъиа мад хьанай. Чун, гадаяр, хуьруьн къерехда къугъваз­вай. Гуьнедик квай тамукай атлуяр хкечI­на ва дуьм-дуьз чи патав атана. БалкIандилай кьакьан, пагьливан хьтин, беден яракьри кьунвай итим эвичIна. Ада чавай хуьре вуч хабарар ава, са шумуд итимдин тIварар кьаз, абур гьинра ава лагьана хабар кьуна. Ахпа чун нин аялар ятIа жузуна. Дидеди заз гьамиша эзбердай: “Килиг, чан хва, ви дах викIегь, гзаф чирхчир авай кас тир. Вавай ни хабар кьур­тIани,зун Чипир Хидиран хва я лагь”.

За гьа икI жаваб гайила, итимди зун къу­жах­диз хкажнай, адан вилерал стIалар акьалт­най. Ахпа заз вад манатдин пуд чар га­­най. За хтана дидедив пул вахкайла ва гьалтай итимдикай ахъаяйла, дидеди лагьанай:

“Хва, ваз пул гайиди КIири Бубадин итимрикай хьун мумкин я. Аллагьди хуьрай вич”.

Вахтар къизгъинбур тир. Хуьрериз кавхайриз, беглериз акси экъечIунин таблигъат тухузвай итимар къвезвай, кесибриз сад хьуниз эверзавай. Шайдабегни абурухъ агалтна. Жавандиз абурун ихтилатри дад гузвай. Кесибрин бахт патал адаз зурба крарни ийиз кIанзавай. Амма хуьряй экъечIна фейи гада Кьасумхуьруьн дустагъда гьатна. Бахт вилик­ квай ва буба кьилел алачир гададиз Тарикъу­ли Юзбеговакай куьмек хкатна. Лап жегьил гада дустагъда акурла, ам тажубни хьанай. “Вун иниз гьикI акъатайди я, я хва?”- хабар кьунай Тарикъулиди. Шайдабега адаз вичин уьмуьрдикай ихтилатна. Са гьихьтин ятIани лутуйрихъ галаз шулугъар авурди хиве кьуна­.

— Лутуйрин гуьгъуьна гьатайтIа, ви эхир кьил хъсан къведач, бала, — лагьанай ада. — Вуна чахъ галаз кIвалахдани?

— Эхь! — викIегьдиз жаваб ганай Шайда­бега­.

— ЯтIа, хъсан, ша захъ галаз. Тухвана са идарадиз. Ана авайда кIваликай, хизандикай вири хабарар кьуна, чарар кхьена ва чипирви-гиливи милиционервиле кIвалахал кьабулна. Деникинан казакар чукурдайла, Шайдабег Хидиров гъетягъви АбутIалибахъ галаз санал Дербентдиз кьван акъатнай. Гьужумдиз фидайла, Шайдабега вичин шинель садав “хуьх” лагьана вугана. Адани мягьтел яз лагьанай: “Ягь, идаз тамаш гьа, элкъвена хквезни кIанзава гьа”. Эхь, Шайдабега женгерани иштиракна, ам сагъдиз хтунни авуна.

Тарикъули Юзбегов себеб яз Шайдабег Гьажимет Сафаралиевахъ, Абасагъа Эфендиевахъ, Малла Кюринскийдихъ, Къазибег Акимовахъ, Юсуф Герейхановахъ, Казим Рамазановахъ ва маса большевикрихъ галаз­ таниш хьана. Ам викIегьвилелди Яру партизанрин жергейрик экечIна ва халкьдин иви хъвазвай душманар Куьре округдай, Дербент шегьердай чукурдалди секин хьанач. Масадбурухъ галаз амни деникинчийриз, туьрквериз ва маса ампайриз фир-тефир чка сал авурла, дуьзгуьн яшайиш къурмишунив эгечI­­на.  Амма им регьят кар тушир. Къенепа­тан душманар секин хьанвачир. Абуру чпивай жедай кьван зиянар гузвай. Хуьряй-хуьруьз физвай советрин гьукуматдин чархачийризни агитаторриз, комсомолриз къастар ийиз­вай. Милиционердин партал алай Шайдабегаз ксудай вахтни амукьдачир.

Къанунар хуьнин къаравулда

Милиционервиле ва ахпа милициядин начальниквиле кIвалахдай 1922-1933-йисара Шайдабегаз такур крарни, адан кьилел татай дуьшуьшарни хьанач.

1930-йисуз Куьреда кьиле фейи динэгьлийрин бунтуникай гзафбуруз чида. Шайдабег Хидиров и къизгъин вакъиайрин иштиракчи хьана. Хив ва Кьурагь патарихъай атай дин­эгьлийри (абурун арада кьил элкъуьрнавай гзаф кесибар, лежберарни авай) чпин хурук акатай коммунистар яна кьена, абурун жергеда аваз — Кьасумхуьруьн райкомдин сад лагьай секретарь Юсуф Герейхановни. Ада Шайдабег Хидирован гъилерал чан гана ва гьамишалугъ яз вилер акьалдалди ада «тахсир квачир кесибар суд-дуванрик кутамир» лагьана, эхиримжи буйругъ хганай.

Броневик муькъвелай гадардайла, яна кьейибурун мейитар вахчун къадагъа авунвай, амма Шайдабега вири жавабдарвал вичин хивез къачуна, багърийриз мейитар хутахна кучукдай ихтияр ганай.

А алаш-булаш макъамда Куьреда тIвар акъатнавай кьве къачагъ авай. Сад — цналви, садни — рухунви. Гагь санай, гагь масанай абурун “гъалибвилерикай”, “гьунаррикай” ван-сес акъатдай. Абуру агьалияр чпикай лап инжиклу ийизвай. Милициядин къуллугъчиярни ксанвачир, абуру къачагърин физ-хкведай жигъирар, уламар чирзавай.

Мекьи кьуьд вичин ихтиярда гьатнавай. ТIебиат живедин къужахда авай. Гьа и арада хабар агакьда, бес цналви къачагъ вичин кIва­лиз хтанва. Милициядин начальник Рзаханни Шайдабег Цнализ рекье гьатзава. КIвалив агакьайла, Рзахана лугьузва: “Вун, Шайдабег, къецел акъваз, ам, цурай, муьхцяй экъечI­на, катунни мумкин я, зун кIвализ фида”. Къенез гьахьай са кьве декьикьадилай Рзаханай гьарайдин ван акъатна. Шайдабега, вири рикIелай фена, чукурна. Адаз акурди мусибатдин шикил тир: Рзахан, руфунай иви физ, кIвалин чилел ярх хьанва. КIвалин пипIе, ивиламиш хьанвай гапур гъилеваз, къачагъни акъвазнава. Шайдабега адал асланди хьиз хкадарна. Гьа и арада къавал экъечIнавай папа гьарайзава: “Я жемятар, са яхулви атана (Шайдабегал гъуьрчехъандин парталар алай), зи итим рекьизва, куьмек це”.

Куьмек гудайбурни хьанач, гьикI лагьай­тIа, къачагъдикай хуьруьнвиярни икрагь хьанвайди тир. Рзаханни, къачагъни, са алеррал эхцигна, Кьасумхуьрел хутахнай. Гьа инлай Шайдабег Хидиров милициядин начальниквиле тайинарнай.

Рухунви къачагъ Шайдабегаз чидай кас тир. Ада са шумудра маса инсанрив гваз адал “къачагъвилел эхир эциг, атана жув кьаз тур ва гудай жаза кьезилар ая” лагьана хабарар агакьарнай. Амма къачагъди вичин кар давамарзавай. Халкьди лугьудайвал, угъри, гьикI авуртIани, садра ракьара гьатдайди я. Рухунвини гьатна. Ам авай чкадикай хабар хьайила, милиционерри адан кIвал элкъуьрна кьуна. Яракь гвай къачагъди касни патав ахъайзавачир. Эхир Шайдабега адаз вичикай хабар гана ва “ви патав зун къвезва” лагьана.

— Къвемир, — гьарайна къачагъди! — За кьин кьунвайди я, вуж атайтIани, яда лагьана.

— Зунни ядани?

— Эхь, вунни.

— ЯтIа, ягъа. Тамашда чун ваз.

Фена Шайдабег кIвализ. Къачагъ зумулда чуьнуьх хьанвай ва ада анай тфенгдай яна. Руфунихъ гуьлле галукьай Шайдабег, цIугъ акъатиз, чилел ярх хьана. И кар эхиз тахьай къачагъ, яракь гадарна, гъилер хкажна, къецел экъечIнай. Милициядин начальник гьасятда духтурдиз агакьарнай ва адаз куьмекни ганай.

Угърийри чпин гелез чIугунвай Агъа СтIалдилай тир са жегьил (адал шак тефиз хейлин вахт хьанай) Хидирова кьуна. Хцин гуьгъуьнаваз атай бубади минетзава: “Чан стха, инсаф ая, пака чна а ламран хциз свас гъизвайди я, ам ахъая, тавакъу я, халкьдин вилик чун беябурмир”.

— Хъвач ва хва дустагънавайдакай садазни лугьумир, — буйругъна Шайдабега. — Эгер вуна ам экуьнахъ хкиз хьайитIа, за гада йифиз ахъайда.

— За хкида ам, анжах ахъая, — кьин кьуна бубади.

Шайдабега меслят хьайивал авуна, амма экв жедалди ксанач, адаз ахвар атанач. Угъри кIеви хьайитIа вучда? ЧIехибурун вилик жаваб гьикI гуда? Гена буба гафунин иеси хьана. Ада хва экуьнахъ хкана, гьатта мехъе­рин паярни гваз…

Етимвилин, бубадикай магьрум хьунин вири къазаяр, четинвилер акур Шайдабег ин­санриз анжах хъсанвилер ийиз алахъдай. Тахсир квачир инсанар къанунсузвилелди дустагъра твадай, кулакар я лугьуз, хуьрерай­ суьргуьндайлани, Шайдабег себеб яз, хейлин хизанар репрессийрик акатнач, хейлин аялар етимриз элкъвенач. Ада гьамиша вичин веледризни тарсар гудай: “Килиг, чан балаяр, квез писвал авурла, гьикI я, тIар жедани рикI? Масадбурузни гьакI жезвайди я. Гьавиляй садазни писвал ийимир. Садан рикIни тIармир.» Маса сеферда лугьудай: «Рагъ акIидай вахтунда месик экечI. Экв ачух жедалди къарагъ ва къайгъуйрин гуьгъуьна гьат. Квез Аллагьдини гуда”.

Багърийрин рикIел Шайдабег Хидирович уьтквем, жуьрэтлу, намуслу, кар алакьдай, инсанриз анжах хъсанвилер ийиз гьазур, мукьвадавни, чарадавни кIанивилелди эгечI­дай гьаким, буба, арха яз алама. Юкьван буйдилай са тIимил кьакьан, чIулав къалин спелар авай, бедендал Сталинан жуьредин куртка, галифе шалвар, кьилел женгери бармак, кIвачерал хромдин чекмеяр алай итим, вични гьамиша балкIандал. ДатIана женгина авай атлу хьиз. Милиционер, милициядин отделдин начальник яз, вири жуьредин тахсиркаррихъ галаз женгина. Къад йисалай виниз лап муракаб азабрин макъамда колхозрин кьиле акъвазун ва цIийи, агьваллу, абад уьмуьр туькIуьрунин, агьалияр патал суьрсет гьасилунин женгина…

Партиядин, цIийи уьмуьрдин чархачийрикай сад хьайи, Дагъустандин ЦИК-ди къизилдин сят, гимишдин портсигар багъишай Шайдабег Хидировал викIегьвал, тешкиллувал, кьетIивал герек важиблу къуллугъарни ихтибарна. Милициядин начальник, Курхуьруьн, ахпа Азадогълийрин колхозрин председатель… Ада республикадин кьиле акъвазнавайбурун патай гьуьрмет къазанмишна. Са шумудра адан кIвализ Нажмудин Самурскийни илифнай. Абурун арада авай дуствал себеб яз, Шайдабега вичин са хцел Наж­мудин тIварни эцигнай.

Са Нажмудин ваъ, Шайдабеган муьжуьд веледни общество патал зегьмет чIугур ва и кар давамарзавайбур, чпелай гъуьгъуьниз анжах хъсан крар тазвайбур хьана. Къе Хидироврин тухумдин векилри Мегьарамдхуьруьн райондани, республикадани, уьлкведин меркездани кар алай хилера зегьмет чIуг­вазва, чIехи ва ата-бубадин лайихлу крарал мадни башкъа крар алава хъийизва.

Нариман  Ибрагьимов