Ахцегьрин чили, Самурдин вацIу чпин хайи ватан дуьньядиз машгьурай бажарагълу алимар, пагьливанар ва маса пешекарар гзаф гана. Абурун вири агалкьунрин бинеда зегьмет ава, — жемият паталди тир гьакъисагъ, намуслу зегьмет. Баркаллу зегьметди инсан хийирлу кардал машгъулзава, нукьсанрикай михьзава, яшайишдин игьтияжар таъминарзава ва, кьилинди, адал баркаллувилин таж гъизва. Гьахьтин таж алайбурукай сад Социализмдин Зегьметдин Игит Ферзалиева Саимат Керимовна я.
Советрин девирда гьукуматдин лап чIехи дережадин и лишан-тIвар производстводин акьалтIай зурба агалкьунрай гузвай. Кечмиш хьайидалай кьулухъни тIвар-кар эбеди авун ва абурун чешнейралди акьалтзавай несилар дуьз тербияламишун патал ватанда памятникар хкажзавай. Амма Саимат Керимовнадиз я Гьукуматдивай, я халкьдин куьмекдалди, гьайиф хьи, памятник эцигиз хьанвач.
Гъилевай 2020-йис Агъасиеван колхоздин (совхоз “Ахтынский”) бригадир, Социализмдин Зегьметдин Игит ва Ленинан ордендин сагьиб, РСФСР-дин Верховный Советдин 7-созывдин депутат Саимат Ферзалиева дидедиз хьайидалай инихъ 95 (1925-1995) ва рагьметдиз фена 25 йис жезвайди я.
Саиматан хайи чилихъ, ватандашрин яшайиш хъсанарунихъ галаз алакъалу вири уьмуьр районэгьлийрин рикIел хъсандиз алама. Итимвилин суй авай зегьметкеш, производстводин зурба тешкилатчи ва кIусни дамах гвачир шад къилихрин дагъви дишегьли — ам чидай вирибурун рикIел алама, адакай анжах хуш, гьуьрметлу килимайралди рахазва.
С.К. Ферзалиева 1925-йисан 1-январдиз Ахцегьа кесиб лежбердин чIехи хизанда дидедиз хьана. Диде Умагьаназ зегьметдин йикъар къазанмишиз куьмекун патал ам гьеле 1935-йисан гатун тIатIилриз колхоздин производстводик экечIна. Са йисалай Ахцегьрин 1-нумрадин мектебда 7-класс куьтягьна, ам Агъасиеван тIварунихъ галай колхозда тамамвилелди кIвалахал акъвазна, виридалайни жегьил колхозчи хьана.
— КIвале сад-садалай гъвечIи аялар, гъвечIи хсуси майишат, колхоздин кIвалахар… Абурай кьил акъудун патал кефсуз диде яргъи югъди юрта авай. И гьал акваз, рикIивай эхиз хьанач, эхирни адан зегьметдин са пай за жуван кIулаз къачуна. Дагъда магьсулар цунал машгъул буба Керим 1940-йисуз Яру армиядиз тухвайла, хизандин гьалар мадни четин хьана. Руфун тух тушир йикъар чна кьве къатда зегьмет къачуналди алудна. Дяведин йисара лагьайтIа, чна “Вири — фронт патал, вири — душман кукIварун патал!” эверуник кваз кIвалахиз, гъалибвал къазанмишуник жуван пайни кутаз, гъилер къакъажна. Квез чидани, зегьметди дуьньяда гьихьтин четинвилер хьайитIани хъуьтуьларда, алудда. Сабурлу, дурумлу зегьметди вахт хьайила бегьерни гъида. Лап зурба акьулдинни бажарагъдин иесийрин сирни анжах гьакъисагъ зегьмет я,- суьгьбетнай Саимат бадеди чаз 1991-йисуз “Коммунист” газетдиз макъала кхьидайла.
1941-йисуз Ватандин ЧIехи дяве эгечIайла Саимат Керимовнади колхозда итимрихъ галаз къуьн-къуьневаз кIвалахзавай. Тарарин дувулриз пер ягъун, дагъда-никIе гвен гуьн, дергесдалди векь ягъун адаз гъвечIи чIавалай адет хьанвай крар тир. Зегьметда, гьакI гьар са рекье кIвенкIве аваз вердиш дирибаш руш вирибуруз чешне тир. Дяведилай гуьгъуьнин йисара йисан план 120 яз, Саиматалай 500 ва гьадалайни артух зегьметдин йикъар къачуз алакьзавай. Гьа са вахтунда кIвале 5 аялни тербияламишзавай ва дяведай инвалид яз хтанвай гъуьлуьхъни гелкъвезвай. Ам мус ва гьикI агакьзавайтIа чидачир. Аялрикай рахайтIа, ада вичин вад веледни ватанперес, зегьметкеш ксар, халис инсанар яз кIвачел акьулдна, гьардаз кIвал-югъ авуна. Рухваяр Идрис, Даниял инженерар я, чIехи руш Анията хуьруьн майишатдин производствода дидедин рехъ давамарна, Диляра Ахцегьрин 3-школада муаллим я.
Саимат Керимовнадин гьакъисагъ зегьмет ва тешкилатчивилин алакьунар гьисаба кьуналди, колхоздин правлениди ам майишатда лап хъсанбурукай сад тир Саид Алиеван регьбервилик квай багъманчивилин бригадада звеноводвиле ва ахпа бригадирвиле тайинарна. Гьа чIавуз СССР-да гегьенш хьайи Стахановчивилин гьерекат (ам 1935-йисуз Донбассда арадал атана) Дагъустандани чкIанай. Адак кьиле Саимат авай дишегьлийрин бригадани экечIна. Зегьметкеш 20 дишегьлидикай ибарат дестеди гьар са гектардай (бригадада 60 гадихъ галаз емишдин багълар авай), юкьван гьисабдалди, 180 центнер хкягъай сортарин ичер ахтIуз, Москвадиз ва промышленный центрайриз рекье твазвай. Гьатта бегьерсуз 1965-йисузни кваз гьар са гектардай 86 центнер ерилу емишар къачуна. Гьа са вахтунда жегьил тарарин арайра картуфар, келемар, чугъундурар цазвай, чIехи тарарин арайра алафар гьазурзавай.
Саимат Ферзалиевади районда сифте яз, авиациядин куьмекдалди багълариз дарманар ягъунин, хаталу гьашаратар кьун патал тарарин танар кутIунин (ловчие пояса), тарарин дибар элкъвена эгъуьнна, анрик фитер кутунин хьтин менфятлу къайдайрик кьил кутуна. Ахцегьвийрин рикIел а макъамда чкадин радиодай лугьуз хьайи «2-3 сятда рак-пенжер кIева, жезмай кьван къецел экъечIмир, Ан-2 самолётдай жемятдин хсуси багъларизни дарманар язава» гафар хъсандиз алама. Эхь, коллективдин ва халкьдин арада лайихлу гьуьрмет ада намуслу зегьметдалдини къени къилихралди къазанмишна. Статистикадин делилрай аквазвайвал, Саимат Ферзалиева кьилевай багъманчивилин бригададин коллективди СССР-дин 7-11-пятилеткайрин (1961-1985- йисар) планар артухни алаз ацIурна. Стахановчийрин адетар давамаруналди, зегьметдин пайдах мадни виниз хкажна.
Гьелбетда, и кар райондин руководстводизни аквазвай ва гьавиляй ам Гьукуматдин чIехи наградаяр гун паталди къалурна. СССР-дин Верховный Советдин Президиумдин 1966-йисан 30-апрелдин Къарардалди хуьруьн майишатдин производствода къазанмишнавай лап зурба агалкьунрай Ферзалиева Саимат Керимовна Социализмдин Зегьметдин Игитвилин тIварцIиз лайихлу авуналди, адаз Ленинан орден ва мукални кIута алай къизилдин медаль гана. Адалай вилик ам РСФСР-дин Верховный Советдин 6-созывдин депутатвиле (1963-1967), гуьгъуьнай, 1966-йисуз, КПСС-дин ХХIII съезддин делегатвиле ва компартиядин обкомдин членвиле хкяна.
Зегьметда чIехи хьайи халис игитдикай “Маяк Саимат”, “Депутат Саимат”, “Игит Саимат” тIварар алаз шаиррини композиторри манияр ва журналистри газетдин макъалаяр кхьена. Адаз бахшзавай эсерар са тIвар паталди ваъ, гьакъикъатдани, инсанрин рикIяй къвезвай сидкьидинбур тир. Инал заз кIелзавайбурун дикъетдиз гьа макъамда шаир Алирза Саидова кхьей “Маяк Саимат” мани гъиз кIанзава. Шаирди вичин кьуьруь эсердалди зегьметдин игит рушан къамат пара хъсандиз ачухнава. И шиир, машгьур манидиз элкъвена, халкьдин мецел алай.
Пакаман сегьерди,
Чуьллерин бегьерди,
Хуьруьни шегьерди
Кьазва къе ви тIвар.
Колхоздин никIерик
Ван кутунва на,
Зегьметчи рикIерик
Чан кутунва на.
Дагъдин гуьл я вун,
Халкьдин гъил я вун,
Коммунизмадин
Маяк Саимат.
Эхиримжиди хьайи 12-пятилеткадин (1986-1990) сифте йисарани Саимата, вичин яшлувилизни чандин сагъсузвилиз килиг тавуна, вердиш тегьерда кIвалахзавай. Амма гьукуматдин пис патахъ дегиш жезвай гьалар акваз, адавай яргъалди дурум хгуз хъхьанач, 1992-йисуз, 55 йисан стаж аваз, пенсиядиз экъечIна ва 1995-йисуз, 70 йисан яшдаваз, рагьметдиз фена.
Чпин вири къуват, алакьунар халкьдин рекье эцигна, зегьметдин игитвилер къалурай баркаллу ксар кьейидалай кьулухъни, адет яз, абурун цIийи, лишанлу уьмуьр къванце, мармарда, металлда несилрин рикIера давам жезва. Дугъри я, Игитдин тIварцIихъ Ахцегьа куьче гала, вичин гъилералди эцигай яшайишдин кIвалел тIвар рикIел хуьдай кьул алкIурнава. Месела, Зегьметдин Игит Сейфедин Къулиеваз къурушвийри 100 йис тамам хьайила ЦIийи Къурушдал памятник эцигна. Зегьметдин Игит Ильмутдин Насрудиноваз Махачкъаладин I Пётран куьчеда памятник хкажна. Лап хъсан кар я, халкьдиз чпин игитар чир хьун лазим я. Абурун уьмуьрдин рехъ жегьил несилриз чешне я. Бес Зегьметдин Игит Саимат Ферзалиевадиз чна, ахцегьвийри, памятник мус эцигда? Вад йисалай, яни 2025- йисуз Игит дишегьлидин 100 йисан юбилей жедайла и кар кьиле тухун патал месэладив къемаз эгечIна кIанзава. Ихьтин баркаллу крарал мискьивална, игитар рикIелай алудайтIа, абур арадал хкведач.
Дашдемир Шерифалиев
