Дагъвийрин азадвилин гьерекатдин тарихдин месэла чи Ватандин тарихдин къакъудиз тежедай пай ва игитвиливни мусибатдив ацIанвай чинар я… Икьван чIавалди а вакъиайрин илимдал бинеламиш хьанвай, гьахълу ва тамам концепция арадал гъанвач. И месэлайрал машгъул тир хейлин алимри гьисабзавайвал, Кавказдин дяведин вакъиаяр ва делилар лап тIимил ахтармишнава. Кавказдин дяведин вахтунда урусрин кьушунрикай 77 агъзурдалайни гзаф аскерар телеф хьуни ам 19-асирдин вири дявейрилай инсафсузди ва къизгъинди хьайиди къалурзава. Чи уьлкведин ва къецепатан уьлквейрин тарихдин литературада дагъвийрин азадвилин гьерекатдиз гьар жуьре тIварар ганва. Садбуру адаз “19-асирдин 20-50-йисара Дагъустандин ва Чечнядин дагъвийрин гьерекат”, муькуьбуру “Халкьдин азадвилин” ва я “Милли азадвилин гьерекат”, “Кавказдин дяве”, “Кавказдин дявеяр” лугьузва. Инал суьгьбет терминологиядин жуьредин гьуьжетрикай ваъ, а вакъиайрив эгечIзавай концепциядикай физва. “Кавказдин дяве” лугьудай термин сифте кардик кутурди 19-асирдин юкьвара кIвалахай Россиядин тарихчи Р.Фадеев я. Къейд авун лазим я хьи, Кавказдин дяве Россияди тухвай вири дявейрилай гзаф вахтунда давам хьана. Гьавиляй ам Гиннессан рекордрин ктабдани гьатнава. Ана ам 1817-йисуз башламишайди, 1864-йисуз куьтягь хьайиди къалурнава. Кавказдин дяведин мад са кьетIенвал ам я хьи, адаз виридалайни малум тушир дяве лугьузва ва и дяведихъ галаз алакъалу вакъиаяр чируни, адан игитрикай суьгьбетар авуни акьалтзавай несилдиз ахлакьдинни ватанпересвилин тербия гуниз куьмекдайдал шак алач. Пачагьдин колониячивилин политикадин месэладикай рахуналди къейд ийиз жеда хьи, ада урус халкьдин гегьенш къатариз къуллугъзавачир. А политика пачагьдин Россиядин армиядин лап вини кьилин командованиди тухузвай политика давамарун тир. А чIавуз дуьньядин гьалари Россия Кавказдиз дикъет гуниз мажбурзавай. ЧIулав гьуьлелай эгечIна, Каспий гьуьлел къведалди секин ва дурумлу сергьятар тайинарун Россиядин итижрихъ галаз лап хъсандиз кьазвай. И регионда хатасуз гьалар таъминарунилай Россиядин вичин хатасузвал ва дурумлувал хейлин дережада аслу тир.Тарихчи А.Фадееван гафаралди, Кав- каз Россия патал Урусатдин къерехрилай Азиядин “рикIиз” вегьенвай муьгъ хьиз я. 1802-йисалай 1827-йисал къведалди Россиядай Персиядиз ва Туьркиядиз товарар тухун 9 сеферда артух хьана. Идалайни гъейри, Кавказдихъ РагъэкъечIдай патан уьлквейриз физвай алишверишдин рекьерал гуьзчивалунин жигьетдай важиблу метлеб авай. Европадин ва Азиядин уьлквейрин алишверишдин рекьер Средиземный гьуьлелайни Гуржистандай ваъ, Россиядайни Каспий гьуьлелай тайинарун патал I Петрди еке чалишмишвилернай. Россиядин политикадин ва стратегиядин итижри ам вичин мулкар гегьеншаруниз ва алишверишдин сих алакъаяр тайинаруниз мажбурзавай. Тарихдай чизвайвал, гьар са империядин сергьятар гегьеншарунин асул къайда чапхунчивилин дяве тухун я. Кавказдин месэлаяр къуватдин куьмекдалди гьялунилай гъейри, а чIаван урус обществода маса рекьерни теклифзавай къуватарни авай. Кавказдин месэлаяр ислягьвилелди гьялунин терефдарар яз адмирал Мордвинов, генерал Тормасов, алим С.Иванов ва масабур экъечIзавай. Абуру гьахълудаказ къейдзавай хьи, “а халкьар яракьдин куьмекдалди муьтIуьгъариз хьун мумкин туш”.Чапхунчивилин политикада царизмди чкадин феодалрикай даях кьунвай. Россиядин а чIаван гьукумдарри абуруз “охранный листер”, общинадин чилерин иесивалдай  “билетар” гузвай ва маса хъсанвилерзавай. Чкадин феодалри лагьайтIа, кесиб халкь мадни гзаф истисмарзавай. Ида къалурзавайвал, а вахтара Россияда царизмдин гьукум тайинарунин ва феодальный истисмарчивал гужлу хьунин гьерекатар санал кьиле физвай. Муькуь патахъай килигун хьайитIа, царизмдиз чкадин феодалрив гьукум вугун серф тушир. Ихьтин шартIара дагъви лежберар, чкадин феодалар ва масабур царизмдин гьукумдилай нарази жез эгечIна. Ида гьар гьи чIавуз хьайитIани халкьдин гегьенш къатарин азадвилин гьерекат арадал гъун мумкин тир. Дагъвийрин азадвилин женгини по- литикадин а гьерекатдиз регьбервал авур са шумуд кас майдандиз акъудна. Абурукай сад Ярагъ Мегьамед я. Тарихдин литературада ам дагъвийрин азадвилин гьерекатдин идеолог хьиз гьатнава. Ярагъ Мегьамедан фикирар милли итижрин бинедал арадал атана ва абуру 19-асирдин эвелрилай алай девирдал къведалди Дагъустан тарихдин жигьетдай вилик финиз зурбаз таъсирна. Ярагъ Мегьамедан азадвилин программадин мурадар ва месэлаяр 19-асирда Дагъустанда арадал атанвай социальный ва тарихдин гьалари тайинарзавай. Вичин вахтунда немсерин алим Гакстгаузена лагьайвал, Ярагърин хуьре 200 кас гьакьдай гъвечIи мискIин ава. Ам  Дагъустандик ва вири Кавказдик цIай кутур бунтунин кьепIиниз элкъвена. Ина вязерзавайди муьридизмдин бине эцигайди яз гьисабзавай Ярагъ Мегьамед тир. Адахъ шариатдай (законодательство), марифатдай, философиядай, логикадай, риторикадай, араб чIалай ва маса рекьерай дерин чирвилер авай. Тарихчи В.Поттоди къейдзавайвал, лап хъсан оратордин ва адан цIийи илимдин гьакъиндай хабар Дагъустандин вири пипIериз ва Чечнядиз лап фад чкIана. Ярагъ Мегьамедан цIийи илимдин кьилин фикир мусурман азад хьун я. Мусурманар “инанмиш туширбурун гьукумдикай” азад хьуниз талукь адан эвер гун гьам хашпарайриз, гьамни чкадин ханариз, беглериз ва масабуруз акси тир. Ярагъ Мегьамед патал Аллагьдихъ инанмиш маса уьлкведин векил инанмиш тушир хуьруьнвидилайни мукьва жезвай. Ада гьисабзавайвал, Аллагьдихъ инанмиш тахьунин лишанрик мусурманар истисмар авун, абурал законсуз налогар вегьин, абурун чIал, культура, дин, адетар кваз такьун акатзава. Дагъвийрин азадвилин гьерекатда Ярагъ Мегьамеда иштиракай девир кьве патал пайиз жеда. Сифте девирдик ада Кьиблепатан Дагъустанда (Куьреда, Табасаранда, Къубада, Самур дереда) авур гьерекатар акатзава. Кьвед лагьай девир 1831-йисалай 1838-йисал къведалди давам хьана. И вахтунда ада Кеферпатан Дагъустанда, дагълух Аварияда кIвалахзавай. Ярагъ Мегьамедан илимдин таъсирдик кваз 1829-йисуз Рутулрин ва Табасарандин, 1830-йисуз лагьайтIа, Къайтагъдин лежберар женгиниз къарагъна.Дагъвийрин азадвилин гьерекатдин  тарихда Имам Шамилан тIварунихъ галаз тамам са девир алакъалу я. Ада пачагьдин кьушунрихъ галаз женгиниз къарагънавай дагъвийрин вилик квай месэлайрин екевал ва важиблувал дериндай аннамишзавай. Полководецдин хьиз, Шамилан бажарагъ адакай ибарат тир хьи, адавай вичин кьушундин кьетIенвилерихъ галаз кьазвай женгинин тактика жагъуриз хьана. Шамилахъ дагъвийрин арада лап еке кесер аваз хьайиди пачагьдин Россиядин кьушунрин командованидин векилрини кваз хиве кьазвай. Шамила вичини хейлин женгера иштиракна. Четин декьикьайра ада вичин женгинин юлдашар секинардай. Авар чIалай таржума авурла, Ахульго “Набатный дагъ” лагьай чIал я. Генерал Граббедин кьушунри Ахульго хуьр кьун патал авур алахъунар 1839-йисан 12-июндилай 22-августдалди давам хьана. Адан аскерар 5 сеферда гьужумдиз фена. Пуд лагьай гьужумдилай кьулухъ Ахульго хуьзвайбуруз рей гунин шартIар теклифна. Амма имам ва аскерар и кардихъ галаз рази хьанач. Вад лагьай гьужумдилай кьулухъ душман и хуьруьз гьахьна. Амма анин агьалийриз душмандиз рей гуз кIанзавачир ва абур эхирдалди женг чIугваз гьазур тир. Ина кьиле фейи женг инсафсузди ва лап къизгъинди хьана. Женгиниз неинки Шамилан муьридар, гьакI дишегьлиярни, аяларни кваз къарагънавай. Эхиримжибуру гьужумдиз къвезвай пачагьдин аскеррал къванер гьалчзавай. Ахульго хуьряй Шамил кьиле аваз анжах адан са шумуд цIуд кас терефдарривай эхкъечIиз хьана. Ина имамдал хер хьана. Адан чIехи хва Жамалуддин лагьайтIа, залуквиле кьуна. Чи йикъара Ахульгодин патав, къати женгер фейи чкадал мемориал хкажнава. Ада кьве терефни баришугъ хъхьун лишанламишзава. 2017-йисан июндин вацра имам Шамил дидедиз хьайидалай инихъ 220 йис тамам хьана. Малум тирвал, Кавказ а девирдин кIвенкIвечи фикиррал алай инсанар суьргуьндиз ракъурдай чка тир. Вичин анжах 23 йис тир вахтунда Л.Н.Толстоя Кавказда кьве йисни зур вахт акъудна. Яшлу хьайила, Л.Н.Толстоя лагьайвал, адан уьмуьр ирид девирдиз пайиз жеда. Кавказда акъудай йисар ада уьмуьрдин кьилин девиррикай сад яз кьазвай. Вичин “Кавказский пленник” тIвар алай эсерда писателди дявени ислягьвал  къаршида эцигзава, дяведин инсафсуз суфат къалурзава. Кавказди М.Ю.Лермонтован уьмуьрда ва яратмишунрани важиблу чка кьазва. Кавказди адаз яратмишунин гьевес гузвай. А.С.Пушкин яна кьинихъ галаз алакъалу яз шиир кхьей М.Ю.Лермонтов 1837-йисуз  Кавказдиз суьргуьндиз ракъурнай. Вичин эсерра Лермонтова Кавказдин тIебиат устадвилелди къалурзава.  1840-йисуз М.Ю.Лермонтов кьвед лагьай сеферда Кавказдиз суьргуьндиз ракъурна. И чIавуз ада Дагъустандин ва Чечнядин чилерал кьиле физвай женгинин гьерекатра иштиракна. “Валерик” шиирда Лермонтова дяведин мусибат тамамвилелди ачухнава. М.Ю.Лермонтов неинки чIалан устад, гьакI лап хъсан художникни тир. Ада чIугунвай шикилрай Кавказдин тIебиатдин романтикадив ацIанвай лап хъсан пейзажар аквазва. ЧIехи шаирди кхьей “Дагъустандин дагълара ягъунар” ва “1840-йисуз Сулак вацIалай элячIун” шикилра урус аскерринни дагъвийрин арада кьиле физвай къати женгер къалурнава. Шаирдин яратмишунар ахтармишу- нал машгъул алимри къейдзавайвал, Лермонтован “Чи девирдин игит” поэмадин игитрин кьисметар Дагъустандин Таш-Кичу къеледихъ галаз сихдиз алакъалу я. Писатель А.А. Бестужев-Марлинскийди, Кавказда кьиле физвай дяве инсафсузди яз гьисабуналди, ам рикIивай пислемишзавай. Кавказдин дяведин нетижада Россияди Кавказда вичин сенгерар мягькемарна. Идалайни гъейри, Мукьвал тир РагъэкъечIдай патан уьлквейрин политикадиз ийизвай таъсир артух хьана, дагъвийри мад урусрин чилерал гьужумарни хъувунач. Кавказдин дяведин тарихдин метлеб адакай ибарат тир хьи, Кавказдин ва Дагъустандин халкьариз Россиядикай къуватлу союзник хьана. Кавказ Россиядин империядин составдик колония хьиз ваъ, уьлкведин маса регионрихъ галаз сад хьтин ихтиярар авай область хьиз акатна. Эгер Кавказдин дяве маса нетижайралди куьтягь хьанайтIа, и территорияр Османский империядин колонийриз элкъуьн мумкин тир. Кавказдин дяве куьтягь хьайидалай кьулухъ Россия дагъвийрин диндик, адетрик ва культурадик къаришмиш жезвачир. Алакьунар, бажарагъ авай кавказвийриз Россиядин университетра кIелдай мумкинвал хьана. Анра кIелай ксари милли интеллигенциядин бине тешкилзавай.

Мамед Агьмедов, Ахцегь райондин Хуьруьгрин СОШ-дин тарихдин муаллим, илимрин кандидат, РД-дин лайихлу муаллим