Уьмуьрдин гьа­къи­къат акьван туькьуьлди жеда хьи, вун «вучиз акI хьайиди я?» лугьудай суалдин таъсирдикай хкат тийиз жеда. Ихьтин суал за жуваз государстводин, партиядин­ деятель, шаир, аскер Мемей Эфендиеван уьмуьрдихъ галаз таниш хьайилани ганай. Гзаф рекьерай бажарагъдин пай ганвай кас халкь, жемият патал мадни къени крар ийидай, гуьзел, маналу эсерар яратмишдай яшара авайла, уьмуьрдай фена.

Мемей Эфендиеван уьмуьрдикай, яратмишунрикай авай малуматар лап куьлуьбур тир. Университетда кIелдайла за Пушкинан тIварунихъ галай республикадин библиотекадай лезги чIалал акъатзавай «Дуствал» альманах, 1940-йисалай дидед чIалал чапнавай ктабар тупIалай авунай. Малум чирвилерилай гъейри алава делилар гьатнач.

Са шумуд йис алатайла зун дуьшуьшдай Мемей Эфендиеван хизан лап хъсан чизвай инсанрал ацалтна. Ленинан куьчедин эр­чIи пата авай са мертебадин кIва­лерин гьаятда зун Зоя Гьабибовадихъ галаз таниш хьана. Ам 1937-йисуз репрессийрин къармахра гьатай рес­публикадин дережадин руково­дитель хьайи Гьабибов Эмирбеган   уьмуьрдин юлдаш тир. Ада заз Мемеян уьмуьрдин юлдаш Ольгадикайни, адан хизандикайни вичиз чидай ихтилатар ахъайнай.

Инал лугьун лазим къвезва, икьван гагьда зал Эфендиеван ­уьмуьрда кар алай чка кьур дишегьли Ольга Герасимовнадикай гегьеншдиз кхьенвай макъала-затI гьалтнач. Гьавиляй заз и нукьсан арадай акъудун хъсан акуна.

Попова Ольга Герасимовна 1907-йисуз Владикавказда гуржидин хизанда дидедиз хьана. Адан буба Тушети областдай тир. Ирид йисни тахьанмаз диде рагьметдиз фена­. Ам бубадин ва чIехи вахарин гуьзчивилик кваз чIехи хьана. Влади­кавказда школа куьтягьайда­лай гуьгъуьниз Ольга 1924-йисуз Горский педагогвилин институтдик экечI­на. Гьа и йисуз ирид аял бубадикайни магьрум хьана. Ольгадин къайгъу Ленинграддин Боткинан тIварунихъ галай больницада­ ­кIвалахзавай чIехи ваха авуна. Гьа ина руша Герценан тIварунихъ га­лай педагогвилин институтда кIе­лу­нар давамарна. Чешнелудаказ­ кIелай ва диплом гъиле гьатай же­гьил педагог, урус чIаланни литера­турадин муаллим, 1929-йисуз­ Да­гъустандиз рекье туна. Пеше­кар­диз, жегьил коммунистдиз сов­­парт­школада кIвалах гана. Пар­тия­дин образованидин идара маса чкадиз акъудайла (1933-йис), Ольгадикай Махачкъаладин медицинадин техникумдин муаллим хьана.

Вичиз тайинарнавай кIвалах­дин вахт акьалтIайла (1934-йис), Ольга Ленинграддиз хъфин лазим тир. Амма совпартшколада кIва­лахдайла гуржи руш Мемей Эфендиевахъ галаз таниш хьана ва ада гуржи рушан планарни чIурна. И чIавуз кьепIирви ВКП(б)-дин обкомдин инструктор­ тир. Партиядин­ тапшуругъар, къул­лугъ­рин везифаяр намуслудаказ кьилиз акъуд­завай цIийи девирдин женгчийрин фикирар, мурадар, гележегдик кутазвай умудар садбур тир. Гьавиляй абуру яргъал вегьенач ва 1931-йисуз хизан кутуна. Кьве йисалай Ольгадин къужахдиз хва атана. Адал чIехи бубадин тIвар – Тагьир эцигна. 1938-йисуз, лап четин ва туькьуьл йисуз, Ольгади рушни хана. Хизандин кьилел атанвай къаза фикирдаваз ва гележегдихъ умуд амачиз рушал дишегьлиди вичин тIвар эцигна.

Республикадин гьукуматдин­ къу­рулушда виле акьадай чка кьунвай, образование, меденият, культура вилик тухуник кьетIен пай кутазвай касдин хизан 1937-йисуз лап кIеве гьатна. Фендигаррин, хаинрин зулумдик акатна. И вахт Гьабибоврин руш Асяди икI рикIел хканай.

— Мемей халу ара-ара нянихъ­ чи кIвализ къведай. Амни буба­ шах­­матрал къугъвадай. Мемеяз­ гзаф махар, кьисаяр чидай. Чазни­ гьевесдивди ахъайдай, ктабар кIел­­­­­­дай, чахъ галаз къугъвадай. Абу­рун кIвализ са шумудра шаир СтIал Сулейманни атайди я. Ихьтин чIавара Мемей халуди чи хизандизни кIвализ теклифдай. Ольга аял хаз больницадиз тухвай­ла, 5 йисавай Тагьирахъ чун гелкъве­най. НКВД-дин къуллугъчияр атайлани­ бубани Мемей халу шахматрал къугъ­вазвайди тир. Ам гьа инлай кьуна, тухванай. Чун вири тажуб хьанай. Сифте фикирнай, ам ахъай­ хъийида. Ахпа адакай «халкьдин душман», Троцкийдин терефдар авурла, агъуначир. Им таб тир. Мус хьайитIани вичелай алакьдай къени крар ийизвай,  датIана цIийи уьмуьр патал женг чIугвазвай, пара намуслу, медени, интеллигентный итим – халкьдин душман? Гьич жедай кар тушир. Амма хизандал лап туькьуьл тагъма алкIурна…

Асяди заз Мемей Эфендиеван Ленинградда яшамиш жезвай руш Ольгадин адресни гана ва за адаз гежел тевгьена чар кхьена. Им 1989-йис тир. Аферин. Ада гьасятда кьве чар рахкурна. Абур къе за майдандиз акъудзава. Ольгади бубадин ва дидедин уьмуьрдиз талукь са бязи делилар ачухарзава.

«Саламалейкум, гьуьрметлу Нариман Меликович!

Бубадин уьмуьрдиз итиж авунай зун Квелай пара рази я. Зи бубадин тIвар Мамед-Тагьир Тагьирович тир. Адан зегьметдин книжкада гьакI кхьенва. Амма вучиз ятIани адал Мемей тIвар акьалтна. Чи дидедини адаз Мемей лугьудай. Чи документрани зун Мемеевна, стха Тагьир Мемеевич хьана. Ам Москвада яшамиш жезва. Ваз вахтунда жаваб тагуз хьунни абубаъ галаз ала­къа­лу хьана. Куь чар атанвайдакай стхадиз хабар гайила, ада заз бубадикай вичиз чидай малума­тар, делилар кхьин хиве кьунай.

1937-йисуз, квачир тахсирар кутуна, буба дустагъда тунай. КIва­чел залан диде (зун 1938-йисан февралдин вацра дидедиз хьана) са шумудра силис тухуз НКВД-дин идарадиз тухванай. Си­лисчиди адаз, я стулдал ацукьдай ихтиярни тагуз, датIана гьа са суалар ганай: «Террористрикай куь кIвализ вуж атанай? Ви итим Троцкийдихъ галаз гьина­ гуьруьшмиш хьанай? Ада чинебан гьихьтин кIвалах тухузвай? Самурскийди адал чинебан гьихьтин кIвалахар тапшурмишзавай?» Цавай къачузвай ихьтин суалар гуз диде гьалдай ракъурнай. Са вахт алатайла, дидедиз гьа силисчи Махачкъаладин куьчеда акунай. Амма ам, диде такур кьасарна, элячIна фенай.

Дустагъда буба датIана га­та­на­, вичел илитIзавай тах­си­рар­ хиве­ кьун патал. Адак тахсир ку­тазвай­ актуна авай гафар лап къундар­маяр тир. Гуя буба­ Троцкийдин амадаг я, ада Да­гъустанда муькъвер хъиткьинарна ва ибуруз ухшар маса тапан делилар. Бубади­ вичиз ийиз­вай вири­ гужариз дурум гана, амма вичел вегьезвай буьгьтенар хиве кьунач. Я актунал къул чIугунач. Дидеди ахъаяйвал, гьа и вахтунда, бахтунай хьиз, Москвадай са гьихьтин ятIани комиссия атана, ада авур ахтармишунрилай гуьгъуьниз буба са тахсирни квачирди яз гьисабна. Малум хьайивал, Троцкий Дагъустандиз ерли­ атайди тушир. Бубади хъиткьи­нарай муькъверни авайди тушир…»

Инал Гьабибова Асядин ихтилатдай са бязи къейдер хкун лазим къвезва: «Чун Мемей халу ахъайдайбубаъ агъунвачир. Самурский, Тахо-Годи, Коркмасов, Мамедбегов ва маса руководителарни кьуна, дустагънавай. Чун, гьелбетда, ихьтин агьвалатри михьиз руьгьдай авуднавай. КIвале гьамиша ихтилат авайди тир. Мемей халудикай душман гьикI жедайди хьурай? Зи бубадин гафарай ам халисан большевик, пролетарий, халкьдин хва, интеллигент, бажарагълу писатель тир. Ам ахъайзавайдакай чир хьайила, Ольга халади ам хквезвай куьче кIвалив агакьдалди штканай. Эхь, хтанай Мемей халу. Виликан кьакьан буйдин, абурар алай, вилерай миливал, нур, чинай хъвер аквазвай  итимдикай жаллатIри масад авунвай. Чаз чир хьайивал, ам силис тухуз, тахсир хиве яхъ лугьуз гьавалат хьайи силисчидихъ галаз «душман вун я намуслу, партиядиз вафалу инсанар дустагъда тваз алахънавай» лугьуз гьар сеферда ккIанай. Мемей халудин далудал кайи, гатай гелер аламай. Ам руьгьдай пара­ викIегь итим тир. Вичик­ кутазвай тахсирриз, гужариз­ килиг тавуна, адахъ хиве такьадай мягькем рикI, жуьрэтлувал хьана. ТахьайтIа, амни масадбур хьиз, яр­гъал чкайриз акъуддай ва гьана телеф жедай».

Ольгадин чарчяй: «Дидеди­ суьгьбетайвал, уьмуьр вичин кьа­цIа­ гьат хъувуна. Душмандин хизандиз хьиз килигзавайбурни хъхьа­­нач. Бубадив гьукуматди­ дус­тагъда акъудай йисарин пул, партияди партийный билет вах­ка­на. Адаз вичин виликан къуллугъдал хъфин теклифна. Бубади разивал къалурнач. Гьавиляй ам ДАССР-дин СНК-дин патав гвай кинофикациядин управленидин на­чальникдин заместителвиле тайи­­­нарна.

Буба беденда уьтквем рикI авай итим тир. Дагъустанда кьиле фейи репрессийрик пуч хьайи вичин дустарин, кIвалахдин юлдашрин гьакъиндай ада гьамиша гьайиф чIугвадай. Гзаф инсанар адаз къанвайтIани, уьлкведин са бязи адалатсуз крариз акси тиртIани, Гитлеран Германияди Советрин Со­юздал вегьейла, душман Да­гъустандин сергьят­рив агакьдайла­, бубадивай, бронь авайтIани, кIва­ле секиндиз ацукьиз хьанач. Ам 1942-йисуз гуьгьуьллувилелди фронтдиз фена­ ва ана гьа вичиз хас тегьерда ви­кIегьвилелди душмандиз ягъунар­ кьуна. Идан гьакъиндай ада мукь­ва-кьилийриз кхьей чарари ва гьукуматди адаз гайи шабагьри шагьидвалзава. За квез адаз гайи ордендиз талукь справкадин ва телеф хьайивилин извещенидин копияр рахкурзава…»

Ингье абур: «Советрин Союз­дин Социализмдин Республикай­рин ордендалди, медалдалди къейд­­навай офицердин уьмуьрдин юлдаш Эфендиева Ольга Герасимовнадиз. Куь гъуьл, старший лей­тенант Эфендиев Мамед-Та­гьир немсерин чапхунчийрихъ галаз чIугвазвай женгера командо­ванидин четин тапшуругъар чеш­нелудаказ тамамарунай «Яру Гъед» ордендалди къейдна.

Частунин командир майор

Радушинский. Штабдин

начальник майор Сиренко».

«Куь гъуьл старший лейтенант Мамед-Тагьир, Махачкъала­ шегьердин агьали, аскервилин­ кьинез вафалувал къалурай офицер, Социализмдин Ватан патал­ кьиле фейи женгина игитвилелди­ ва дирибашвилелди фашистар­­ терг ийидайла 1944-йисан­ 6-ап­релдиз телеф хьана. Ам Одессадин областдин Коментаревский райондин Сычевка хуьруьн сурара кучукнава…»

Куьне завай бубадин кхьинрикай хабар кьазва. Гьайиф хьи, абур захъ авач. Буба фронтдиз фидайла ада вичин вири кхьинар авай тетрадар дидедив тунай ва лагьанай: «Эгер куьн кIеве гьатайтIа, зи эсерар редакциядиз твах, чапдайвал ая». Амма дидеди, чун гьикьван кIеве авайтIани, абурук кянач. Дидеди чун хуьн патал са шумуд чкада кIвалахайди я. ГьакI ятIани бязи йикъар, йифер чна гишила акъудайди я. Са патахъайни гъил кьадай кас авачир. Дидедин вахар­ фашистри блокадада тунвай Ленинградда авай. Бубадин мукьвабу­рун патайни чав агакьай куьмек хьанач. Ам фронтдиз фейи­далай кьулухъ хуьряй чи кIвализ бубадин­ са мукьва касни атанач. Завай абурук тахсир кутаз жедач, гьикI лагьайтIа, дяведин ва адалай гуьгъуьнин лап четин йисар тир. Вири­ кIеве авай. Са шумуд чкада кардик квай диде экуьнилай няналди кIвалахал жедай. Зунни Тагьир къуншийрин­ аялрихъ галаз югъди куьчеда, катиз, къугъваз, руфунани затI авачиз. ГьикI хьанатIани, а вахтар алатна, дидеди чун хвена, чав кIе­лиз туна. Я зи, я стхадин уьмуьрар пайгарбур хьанач. Зазни­ адаз са-са аял аватIани, чун субай я.

Бубадин рукописриз талукь яз за мадни алава хъийин. Диде­ди суьгьбет авурвал, бубадиз Да­гъус­тандин тарихдикай куьлуь хатIа­ралди кхьенвай кьве тет­радь авай. Дидеди абур обкомдиз тухвана. Адаз са гьафтедилай хъша лагьана. Амма диде мад обкомдин къенез ахъай хъувуначир.

Дяведилай гуьгъуьниз чи ­кIва­­лиз Эфендиев фамилия алай кас атанай. Бубадин фамилияни гьахь­тинди тирвиляй зи рикIел хъсандиз алама. Аданни дидедин арада ихьтин ихтилат хьана.

— Мемей пара бажарагълу шаир, савадлу кас, партиядин чархачи тир. Адан шейэр печатдиз лап тIимил акъатнава. Белки, кIвале адан рукописар ама. Абур газет­риз, ктабар яз акъудна кIанда.

— Мемеян кхьинар авай са шумуд тетрадь ава. Лезги чIал течирвиляй заз абур квекай ятIа чидач. Я квев вугузни жедач. Зи инанмишвал квахьнава. За Мемеян тарихдин рукопись обкомдиз тухвана, ана авайбуру заз са жавабни ганач. Мемея фронтдай повесть яни, роман яни зал рекье хтунай, издательстводиз твах лугьуз. Тухвана, анай рукопись квахьна.

— Ваъ, ваъ, акI жедач. Заз аквазва, куь яшайиш са акьван хъсанзавач. Зав гице гъуьлуьн кхьинар, за абур чапдиз акъатдайвал ийида, квез са жуьредин куьмек жеда.

Диде адан чIалахъ хьана ва адав кIвале амай вири рукописар­ вугана. Мад чаз а кас ахкунач. Адани диде алдатмишарна.  Дидедиз низ арза ийидатIани чир хьанач. Ам такабур, намуслу, ажузвал хиве такьадай дишегьли тир. Са нин ятIани патав фена тIалабун, куьмек це лугьун адан руьгьди кьабулдай кар тушир. Гьа икI чун бубадин кхьинрикай магьрум хьана.

Зани стхади технический вузар куьтягьна. За Ташкентда, стхади Москвада кIелна. Чун инженерар я. Чахъ кьведахъни рухваяр ава. Кьведани институтар куьтягьна. Гьайиф хьи, чаз лезги чIал чизвач.

Стхадин гафарай, Агъул районда кIвалахдайла, бубади райондиз кьван хъсан рехъ тухунин кIвалахриз регьбервал ганай…»

Чавай анжах гьайифдивди къейд ийиз жеда, са бязи ксар себеб яз бажарагълу шаирдин, тарихчидин, фронтовикдин, ватан­пе­рес инсандин ирс квахьна. Ам нин архивра руквади кьунва­тIа чидач. Белки, и месэла­дин­ гъавурда авайбуру тарихдин хъен­дик акатнавай чин ачухиз куьмек гун.

Нариман Ибрагьимов