Советрин ва Россиядин пешекар дипломат, тарихдин илимрин кандидат, Россиядин журналистрин союздин член Багьавудин Алиева хейлин йисара СССР-дин посольствойра, Мукьвал тир РагъэкъечIдай патан ва Кеферпатан Африкадин са бязи уьлквейра дипломат яз къуллугъна. Пенсиядиз фидалди ада Дагъустан Республикада авай Россиядин МИД-дин векилханадиз регьбервал гана. Вичин везифаярни кьилиз акъудиз, Б. Алиева архиврай, тарихдин ктабрай, инсанрин рикIел хкунрай жуьреба-жуьре себебралди къариблухриз акъатай Кеферпатан Кавказдин халкьарин векилрин кьисметрикай гзаф кьадар материалар кIватIна. Нетижада пара метлеблу ктаб арадал атана. Адаз тIварни ганва: «Кеферпатан Кавказдин диаспора. Тарихдинни этнографиядин ахтармишунар».

Инкар ийиз тежедай делилралди авторди XVIII-XIX асирра Кеферпатан Кавказдин вилаятрай гужуналди акъудай ва чеб катуниз мажбур хьайи инсанрин мусибатдин кьисметар рикIел хкизва. Гьикьван четинвилера гьатнатIани, агъзурралди дагъвийри (черкесар, да­гъустанвияр, чеченар, балкарар, кабардинар, ингушар, осетинар, адыгеяр, абхазар, но­гъаяр, убыхар…) чеб акъатай уьлквейрин экономика, культура, образование, оборона, искусство вилик тухуник еке  пай кутуна. Абурукай государстводин, сиясатдин, илимдин, искусстводин машгьур деятелар хьана.

Эхиримжи 200 йисуз Кеферпатан Кавказ дуьньядин чIехи уьлквеяр тир Англиядин, Туьр­киядин, Ирандин ва Россиядин арада военный ва сиясатдин рекьяй бягьс чIугвазвай майдандиз элкъвена. Адахъ Европани Азия алакъалу авунин жигьетдай еке метлеб ава эхир. Гьавиляй империйриз ана чпин таъсир артухариз кIанзавай. Гьавиляй Дагъларин вилаят табиарун патал гзаф кьадар дявеярни кьиле фена. Абурук 30 йисалай виниз давам хьайи «Кавказдин дявени» акатзава. Дяведилай гуьгъуьниз маса уьл­квейриз агъзурралди дагъвияр акъат­на. Авторди гъизвай делилралди, Туьркияда, Сирияда, Египетда, Иорданияда, Иракда, Ливияда… 3 миллиондив агакьна Кеферпатан Кавказдин агьалияр ава.

Дагъвияр чпин хайи маканрай акъудунин гьерекат кьуд девирдиз пай жезва. 1 — 1859-1872 й. 2 — 1877-1883 й. 3 — 1893-1917 й. 4 — 1917-1922, 1947-1955 й.

Чкадин гьукумри дагъвийриз галайвилер авуна лагьайтIа, таб я. Абуруз яшамиш хьун патал лап татугай чилер, сергьят­рин патарив гвай чкаяр къалурна. Чапхунчийри вегьейла, сифте нубатда ягъунрик акатзавайди дагъвияр тир. Авторди и месэладиз талукь гзаф делилар гъанва.

Ктабда дагъвияр яшамиш жезвай вири хуьрерин ва машгьурвал къазанмишай инсанрин сиягьар ганва. Лезги халкьдин векилар Абейель, Бурса,­ Дагъустан-Меджидие, Дербент, Дирсекая, Измир, Кошубо­газы, Кирне, Куьчуьк-Лезги, Лезги-Кой, Миси-Кой, Ортаджа, Чилдыр, Ягълыпынар, Яйла хуьре­ра, шегьерра яшамиш жезва. Туьркияда авай лезгияр тир футболист Эмре Белезогълы­дикай, шаир-сатирик Ками-эфен­ди Хусенакай, шейх Котку­ Мегьмет Загьидакай, военный ва государстводин деятель Пекер­ Мегьмет Режебакай, писатель Самури Нажмудинакай, пи­сатель Хамди-бей Агьмедакай­, шаир Эсер Аль-гьажи Мугьаммадакай, генерал Эсер Хакан Мегьмедакай,  генерал Явуз Кемалакай куьруь делилар ганва.

Ктабда кIелзавайда итиж ийидай тарихдиз ва инсанриз талукь гзаф малуматар ава.

Абад  Азадов