Нубатдин сеферда Дербентда Исламдин «Бабуль-Абваб» центрадин мискIиндин имам Исамудин эфенди Саидован патав фейи чаз адан гъиле араб чIалалди кхьенвай гъилин хатIарин са куьгьне ктаб акуна.
— Чидани ваз, — «Ислам диндин ва имандин дибар» ктаб нинди ва гьихьтин метлеблуди ятIа? — хабар кьуна ада завай, вичин гъиле авай ктаб къалуруналди. — Ахцегьви машгьур алим Гьажи Абдурагьман эфендиди кхьенвай камалдин кIватIал я. Аллагь вичелай рази хьурай! Ислам диндиз талукь асул чирвилеринни насигьатрин жавагьир я лагьайтIани жеда. Хъсандиз гъавурда акьун патал адан аннотация кIелин, дикъет це, — лагьана, ам вахтуни хъипи авунвай чарарин (бязибур акъатнавай) ктабдин сифте чин араб чIалалди кIелиз, чун гъавурда акьадайвал таржума ийиз эгечIна:
«Ислам диндин ва имандин дибар» ктаб Ахцегьай тир Гьажи Абдурагьман эфендиди кхьена. Кьвед лагьай сеферда яз (яни сифте ктабни ава) 1913-йисуз Темир-Хан Шурада Мегьамед-Мирза Мавраеван чапханада акъудна. Аллагьдин куьмекдалди Муртаза Салтынскийдин хва Махмилова 1913-йисан 14-майдиз гъилин хатIарин ктабдилай кхьин хъувуна». Яни им виликандай кхьин хъувунвай кьвед лагьай ктаб я.
Аннотация шиирдин тегьерда кхьенвай ихьтин манадин текстиналди куьтягьзава: «Ахцегьви алимдин мусурманриз ракъинин нурари хьиз экв гузвай и ктабди чаз, багьа гевгьерди хьиз, лезет гузва. Аллагьдин регьимдалди кхьенвай и ктабдин автордиз, Халикьдин лукIраз, Аллагьди Адн-женнетдин гуьзел багъларинни виртIедин вацIарин эбеди чка тайинарнава».
— Гьакъикъатдани, им мусурманар, муталимар патал лап хъсандиз туькIуьрна кхьенвай ва чав агакьнавай акьалтIай метлеблу ктаб я. Вичел фадлай вири Кьиблепатан Дагъустанда амалзавай ам (адан куьмекдалди къени имамри мискIинра вязер ийизва) заз гьинай жагъана лагьана хабар кьуртIа, ам зал устаздин устаз рагьметлу Абдулла эфендидилай агакьна, — давамарна суьгьбет Исамудин Саидова.
Ислам диндин асул чирвилер гузвай и ктабдин къурулушдикай ва мана-метлебдикай рахайтIа, сифте муьжуьд кьиле ихтилат мусурман диндин дибдин постулатрикай, яни мусурманрин инандирмишвилерикай физва. КIуьд лагьай кьил Мугьаммад Пайгъамбардин (Аллагьдин салават ва салам хьуй вичиз) уьмуьрдинни женгинин юлдашрикай — асгьабрикай я. Месела, асгьабар вужар я, Ислам дин машгьур авунин карда абурун алахъунрин метлеб гьихьтинди тир ва маса суалриз ганвай баянар ава. ЦIуд лагьай кьил Исламда шариатдин кьуд мазгьабдиз (Ханафитский, Маликитский, Шафиитский, Ханбалитский) талукь я. Абур гьикI арадал атана? Мусурманри абур гьикI хкягъун ва абурал гьикI амалун лазим я? — важиблу суалриз ганвай жавабар ава ктабда. ЦIусад лагьай кьиле диде-бубадихъ галаз хуш алакъайринни рафтарвилерин, абуруз гьуьрметунин дережадикай раханва. ЦIикьвед лагьай кьиле къуншийрихъ галаз алакъайрикай, гьуьрметлудаказ яшамиш хьуникай насигьатар гузва. ЦIипуд лагьай кьил мусурманрин арада алакъайрикай, абурун ихтиярар хуьникай я. ЦIукьуд лагьай кьиле илим, Къуръан, шариат чирунин лайихлувилер ачухарзава. ЦIувад лагьай кьиле инсандин еке, яни диндай акъатдай хьтин лап хаталу гунагьрикай раханва. Ахьтин гунагьрикай мусурманди вичин бедендин паяр хуьн лазим тирди къейднава. ЦIуругуд лагьай кьиле инсанди, вичин гунагь крарал пашман яз, туба хъувуникай (им мад гьич садрани гунагь кар тахвунин ниятдихъ галаз алакъалу я) лагьанва. Гуьгъуьнин кьилер лагьайтIа, исламдин «фикх» илимдиз, яни шариатдин месэлайриз — Имандиз, Игьсандиз, ибадатдиз, инсанрин алакъайриз, гунагьрай къвезвай жазайриз талукь я.
Вичикай инсанрин гегьенш къатариз менфят жедайвал, гьелбетда, ам урус ва Дагъустандин чIалариз таржума ийиз хьанайтIа, ажеб тир. Амма им анжах диндин алимдилай алакьдай ва еке зегьмет алай кар я.
Куьруь къейд. Гьажи Абдурагьман эфенди ал-Ахты (лакIаб — Ахцегь Абдурагьман, 1821-1913-йисар) — зурба алим ва бажарагълу шаир 1821-йисуз Самур округдин Ахцегьрин хуьре дидедиз хьана. «Ам кар алакьдай устад хьайиди успатун патал тек кьве къасида ва ада 1912-йисуз Темир-Хан-Шурада чсас ад-дин ва-ль-иман» ктаб (араб чIалал), ада шиирдиз элкъуьрнавай керет жедвел (таблица умножения) къалурун бес я. А девирда вири Дагъустанда Алкьвадар Гьасан эфендидин гафунал гаф эцигиз жуьрэтдай алим авачир. Амма Гьажи Абдурагьмана адахъ галаз диндин месэлайрай ачухдиз акъажунар ийизвай, яни къарарар акъудун патал…», — кхьизва алим Гъалиб Садыкъиди (15-сентябрь, 1995-йис).
Гьажи Абдурагьман эфендидихъ Ахцегьа 500 касдилай гзаф паталай атайбуруз кIелдай мумкинвал гудай медреса авай. Ахцегьрин жуьмя-мискIиндин эцигунрин кьиле авайдини Гьажи Абдурагьман эфенди тир. Алимди ирид сефердилай гзаф гьаж авуна. Ада хайи хуьруьн медресада илимрин дибар ва РагъэкъечIдай патан чIалар чирна, гзаф йисара гьа и медресада тарсарни гана. Азадвилин ва гьахълувилин пад хуьзвай инсан яз, Ахцегь Абдурагьманавай 1877-йисан бунтара иштирак тавуна акъвазиз хьанач. И тахсирдай ам сифте Дербентдин зинданда туна, ахпа Урусатдиз суьргуьндиз акъудна. Ахцегь Абдурагьмана лезги ва туьрк чIаларал шииратдин къиметлу ва тамам эсерар теснифна. Адан эсерар чапдиз сифте М. Ярагьмедова ва Гъ. Садыкъиди акъудна. Ахцегь Абдурагьман 1913-йисуз хайи хуьре рагьметдиз фена.
Дашдемир Шерифалиев
