Ахцегьа Ширинбег гьажи­ Мирзоеван ктабхана акур гьар са кас гьейран хьана амукьда. Алай девирдин гьар жуьре ктабрилай гъейри, ина араб чIалан басмадин­ ва гъилин хатIарин куьгьне ктаб­рин девлетлу фонд ава. Бязи­ экземплярар лап кьитбур, надирбур я.

Эхь, илимдин рекьяй вилик фе­­на, интернетдинни рекъемрин­ технологийрин чи девирдани ктабри чпин кьетIенвал квадарнавач. Атеи­змди цуьк акъудай советрин девирдин йисара араб графикадин, чIалан гзаф ктабар­, диндинбур я лугьуз, терг­на. Идахъ галаз чи халкьдин руьгьдин девлет – культура, тарих, илим, литературани­ тергзавайди кьатIаначир. Виш йи­сарин ирс гена тамамвилелди кIа­няй акъудиз хьанач. Ктабдин къуват-къадир чи­дай чи баркаллу бубайрилай са кьадарбур чинебадаказ хуьз алакьна. Гуьгъуьнлай абур винел акьалт хъийиз хьана. Амма къадим ктабрин «гъуьрче­хъанри» абур кьилдин ксаривай, гьар гьилледалди къакъудиз, тухуз хьана.

Чи къадим медениятдин ирс, руьгьдин ивирар, девлет гила кьвед лагьай сеферда яз квахьзавайди акур Ширинбег гьажи, араб чIалал савадлу, гъавурда авай кас яз, рикIин буйругъдалди вичелай алакьдайвал абур къутармишиз эгечIна. Гзаф йисарин гьакъисагъ зегьметдин нетижа-бегьер тарифлуди хьана.  Къе адан девлетлу ктабханадин хел тир надир хсуси коллекцияда гьеле ахтармиш тавунвай вишералди ктабар ава. «Ахцегьа ва райондин хуьрера къе­къвез, араб чIалан куьгьне ктабар – милли медениятдин гуьмбетар жагъурун, кIватI хъувун­ лезетдин кьетIен машгъулатдилай­ алава зи уьмуьрдин мана-метлебдиз, къайдадиз элкъвенва. Халкьдин руьгьдин девлетдиз шериквал ийиз­, ам хуьз алакьуни зи рикIиз ра­зивал, лезет гузва», – лугьузва ада.

И мукьвара вичикай ихтилат физвай коллекция ахтармишунин­ (актуализация) мурад-мет­лебдал­ди Ширинбег гьажидин кIва­­ле саки кьве гьафтеда РАН-дин ДНЦ-дин тарихдин, археологиядин ва эт­но­гра­фиядин Институтдин экспедициядин членар – арабист али­мар тир Замир Закарияевни Шамиль Шихалиев хьана. КIвалин иесиди­ абур мугьманпересвилин дагъви­ къанунралди пара хушдиз кьабул­на, кIвалахдин ва ял ядай вири къулайвилералди таъминарна. И жигьетдай экспедициядин ишти­ракчийри Ширинбег гьажидиз ри­кIин сидкьидай чухсагъул лагьана. Илимдин кIвалах бегьем хьайидалай кьулухъ адан нетижаяр чирунин мураддалди чун алимрихъ галаз гуьруьшмиш хьана.

Замир Шагьбанович Закарияев, тарихдин илимрин доктор, ДГУ-да востокове­денидин ка­фед­радин­ профессор, археоло­гия­дин ва эпиграфиядин ахтармишунрин А.Р.Ших­­саидован тIварунихъ галай центрадин регьбер.

— Са шумуд йис идалай вилик заз и коллекция акуна, итижлу хьана. Гила мажалдивди абур ахтармишун патал жуван дуст, пешекар­ алим Шамиль Шихалиевни галаз атанва. Пара кьадар сагърай, Ширинбег стхади чун, лап багърибур хьиз, хушдиз кьабулна, бегьерлудаказ кIвалахдай мумкинвал гана. А чIавалай инихъ, рази­вилелди лу­гьун, ктабрин кьадар артух хьанва. Гьакъикъатда, им Да­гъустанда араб чIалан къадим ктабрин виридалайни чIехи хсуси коллекция я: 600 том ктабар. Бязи ктабрин къене авай кьилдин сочиненияр – яратмишунарни гьисаба кьуртIа, — 800-далайни артух я. Хроноло­гиядин жигьетдай абуру ХIV–ХХ асирдин сифте 20 йисан девир­ кьазва.Чи ахтармишунри къалур­завайвал, коллекция дагъус­тан­вий­риз хас тир тематика­дин са шумуд хилез пай жезва: му­сурманрин право-шариат, араб чIалан грамматика, логика, риторика, суфизм, гьадисар. Коллекциядин кьетIенвал адакай ибарат я хьи, ана еке чка гьар жуьре авторрин шииратдин яратмишунри кьазва. Коллекция гъилин хатIарин, къадим ва литографиядин тегьерда Темир-Хан-Шу­радин (гилан Буйнакск) Мавраеван типографияда, Бахчисарай (Крым), Къазан шегьерра ва гьакI Туьркияда, Египетда, Иранда чапнавай ктабрикай ибарат я.

–  Замир Шагьбанович, икьван чIа­валди чаз малум тушир чкадин авторрин яратмишунарни малум хьанва, тушни?

–  Эхь. Абурун арада кьетIен чка Ахцегьрин ва райондин хуьрерин, Самур дередин ва Кьиблепатан Дагъустандин алимрин, месела, Ахцегь Мегьарам эфендидин, Мирза-Али къазидин ва масабурун яратмишунри ва переписчикрин кIвалахри кьазва. Чебни араб, туьрк, фарс, татар чIаларал, гьакI аджамдал кхьенва. Етим Эминан, Алкьвадар Гьасан эфендидин, СтIал Сулейманан, Ахцегь Гьажидин, Хпеж Къурбанан, Ихрек Ражабан ва маса авторрин шии­рар малум хьанва. Коллекциядай­, лап итижлу надир экземплярар яз, ХIV асирдин­ ктабар къалуриз жеда. Месела, малум тушир автордин шииррин са кIватIалдал гьижрадин 871-йис ала. Къази­къу­­мухви машгьур шейх Жамалдинан гъи­лелди кхьин хъувунвай Къуръан­, Аль Гъазалидин яратмишунар, гьакI юкьван асиррин авторрин сиягьар-копияр къейд авуниз лайихлу я. Са гафуналди, абур вири мукьуфдивди ахтармишна­ кIанзава. Коллекциядин яратмишунри, тарихдин шагьидар яз, чун гьа макъамда дагъвийрин савадлувилин, илимдин итижринни руьгьдин истемишунрин, маса вилаятрихъни халкьарихъ галаз абурун илимдинни медениятдин рекьяй аваз хьайи сих алакъайрин гьакъиндай хабардарзава.

–  Асиррин деринрай атана, чав агакь­навай илимдин ирс тир куьгьне ктабар гьи гьалда ава, абур алай вахтунда гьихьтин шартIара  хуьзва?

– Санлай къачурла, ктабар пис гьалда авач. Ширинбег гьажиди вичин ктабхана патал вижевай кIвал эцигна, ана махсус кьацIар-дезгеяр туькIуьрна, лазим тирвал тадаракламишнава. Еке фикир ада куьгьне ктабар реставрация авуниз, къайгъударвилелди  хуьниз, алакьдайвал ахтармишуниз ва милли культурадин памятникар тир абур раиж авуниз гузва. Чи халкьдихъ «эхир хийир хьуй» лугьудай хъсан алхиш ава, гьам галукьнавай хьиз я Ширинбег стхадин гъиле гьатнавай куьгьне ктабрихъ. ЦIийи иеси абурухъ хъсандиз гелкъвезва.

Шамиль Шихалиевич Шихалиев, тарихдин илимрин кандидат, ДНЦ-дин тарихдин, археологиядин ва этнографиядин Институтда илимдин чIехи къуллугъчи.

– Ширинбег гьажидин ктабха­на вахфадинди хьиз я, гьикI ла­гьайтIа, иниз адан патав (ам мед­ресада тарсар гузвай муаллимни я эхир) гьар жуьре месэлаяр гваз мукьвал-мукьвал къвезвай ксари ктабриз еке итиж ийизва. Иесидини абур къалурзава, абурукай вичиз чидайвал ихтилатзава.

Халис коллекциядай алатай асирра, чин къачуз, кхьинариз хьайи ксарин, ктабар кхьин хъувур чкайрин тIварар жагъизва. Къадим Ахцегьар патав гвай хуьрерни галаз Дагъустанда савадлувилинни илимдин дережа авай ва хсуси адетар гегьеншарзавай интеллектуальный чIехи центр хьайиди аквазва. Илимдин адетарни кьилди ваъ, Дагъустандин ва Закавказьедин илимдин меркезрихъ галаз сих алакъайра аваз хуьзвай. Гьа са вахтунда ина, месела, ктабар таржума ва кхьин хъувунин жигьетдай вичиз хас тир кьетIен тафаватлувилер авай – гзаф чIалар чиз хьун ва ишлемишун. Ахцегьрин алимрилай са чIалалай маса чIалал асантдиз элячIиз хьунин алакьуни­ абуруз араб, перс, туьрк чIалар лап хъсандиз чиз хьайидан гьакъиндай шагьидвалзава.

Ширинбег гьажи Мирзоеван коллекция­дин ктабар ахтармишунин рекье (ни кхьена, квекай я, сиягь, хронология тайинарун), гьелбетда, чна къачунвайди сифте кам я. Ге­лежегдин тамам ахтармишунри, якъин, чкадин, чаз гьеле малум тушир ва рикIелай фенвай алимринни авторрин тIварар ра­ижда.

– Шамиль Шихалиевич, куьне Ахцегьрин тарихдин ва край чирдай музейдин араб чIалан куьгьне ктабрин коллекция ахтармишзава лагьана ван хьана.

– Эхь, гьанани къадим итижлу коллекция ава – саки 200 ктаб. Шаз чна абур ре­къемламишунин (цифровизация) ва каталогда тунин кIвалах башламишна. Гила, гъилевай йисан августдин эхирра,­ Дагъустандин востоковеденидин­ пешекар алимрин экспедицияди­ (адан къурулушдик зунни ква) гъи­лин хатIаринни басмадин вири ктабар рекъемламишунин, ин­вен­таризация­ авунин ва сиягь туь­кIуьрунин кIвалах кьилиз акъудда. Чун разивилелди кьабулзавай ва музейда­ илимдин кIвалах кьиле тухуз мумкинвал гузвай Агьмед Дагъларов пара кьадар сагърай.

Алимрин суьгьбетдай малум хьайивал, Аллагьди гайитIа, абуруз Ширинбег гьажи Мирзоеван коллекциядикай иллюстрациярни галай тамам каталогдин ктаб гьазурна, чапдай акъудиз кIанзава. И кIвалах герек гележегда илимдин­ гьар жуьре хилерай (диндин, тарихдин, филологиядин, фольк­лор­дин, литературадин…) чи халкь­дин, региондин тарих ахтармишдай, рехъ къалурдай бине жери­вал. Къуй абурун хъсан ният-фи­кир кьилиз акъатрай!

Эхирдай разивилелди лугьуз­ кIанзава: чпиз вахтунин кьитвилиз­ ва мажал тахьунизни килиг таву­на, атана, кьве гьафтеда Ширин­бег гьажидин ктабрин хсуси коллекция илимдин жигьетдай тупIа­лай авур ватанперес, баркаллу алимар тир Замир Закарияевни Шамиль Шихалиев пара кьадар сагърай! Кьвед лагьайди, умудлу­ я хьи, Ахцегь районэгьлийри ва райондин гьакимри Ширинбег гьажи Мирзоева вичин хушуналди ийизвай акьалтIай зурба кIвалах – халкьдин руьгьдин, милли тарихдинни культурадин ирс-девлет кIватI хъувун (и четин ва важиблу месэлада мумкинвал авай, яни кIвалера араб куьгьне ктабар хуьзвай, абур авай чкаяр чидай вирибуру иштиракнайтIа, мадни хъсан тир) тебрикуналди, адаз куьмекда. Республикада мад авачир хьтин ктабрин девлетлу коллекция талукь тир къулай шартIара хуьнин, артухарунин ва гележегдин несилрив агакьарунин карда райондин кьиле авай ксар къайгъусуз тежедайдахъ (надир коллекциядиз кутугай ктабханадин дарамат кIанда!) чун инанмиш я.

Дашдемир  Шерифалиев