“Зи 14 йис яш хьанвай гада заз эсиллагь муьтIуьгъ хъжезмач: са вуч ятIани тIала­бай­ла, гьич ябни гузвач. Ада зун патавни гва­чирдай кьазва. И кардикай бизар хьанвай за тикрарзава: “За ваз шумуд сеферда лугьуда?!” ЯтIани са жавабни авач. “Зун са­нал тур!” — гьа икIни гьамиша лугьудач, — ви­чин дердийрикай суьгьбетна зи са танишда. Квез акур гьалар яни ибур? Бес ихьтин дуьшуьшра вуч ийин, жуван аялдив гьикI эге­чIин?” Агъадихъ галай къайдайрал амал авуни квез ихьтин гьаларай экъечIиз куьмекда.

1-къайда. Аялдихъ элкъуьналди, гзаф ваъ, жезмай кьван тIимил рахух. И дуьшуьш­да квехъ аял куь гъавурда акьадай ва адаз ван къведай умуд артух же­да. Вучиз лагьай­тIа, аялдиз квез жаваб гудалди чIехибурулай гзаф вахт герек къведа. Кар ана ава хьи, абурун кьа­тIунрин йигинвал масад я. Гьа икI, эгер куь­не куь аялдив суал вугузватIа ва адавай са вуч ятIани тIалабзаватIа, гьич тахьай­тIа, 5 легьзеда гуьзета. Ахпа ада, мумкин я, рази жедай жаваб гуда.

Тайиндаказ ва куьруьдаказ рахаз чалишмиш хьухь. Яргъал фидай монологрикай кьил къакъуд. Эгер аялдиз тамам лекциядиз яб гунин лазимвал тахьайтIа, ада и яшда чир хьана кIани крар мадни хъсандиз кьатIуда. Месела, “за тIалаб­за­ва, сейрдиз фидалди шкафда къайда тур”, “исятда вуна физикадин тарс чирна кIанда” ва икI мад. Бязи вахтара рикIел хкунин са гаф бес я.

2-къайда. Квез квехъ галаз гьикI рахана кIанзаватIа, гьакI аялдихъ галазни хъсанвал кIандайди яз, гьуьрметлудаказ ва явашдаказ рахух. Адет яз, яваш ванци инсан бейхабар ийизва, аялни квез яб гун патал чарасуз яз акъвазда. Ван-сес гьатнавай классдин дикъет вичел желбун патал и къайда муаллимри агалкьунралди гьавайда ишлемишзавач.

3-къайда. Жува-жув дикъетлудаказ яб гуз вердишара. Аялди са квекай ятIани суьгьбетзавайла, маса крарал дикъет желб­мир. Рахазвайдалай адаз кьве сеферда гзаф яб це. Эгер аялдихъ вичивай чирвилер къачудай кас тахьайтIа, куь чIе­хи хьанвай жавандикай дикъетлу яб акалдайдини жедач. Куьн аялдиз чешне хьанвайдахъ инанмиш хьухь, ахпа кIанза­вай крар адавайни истемиша.

4-къайда. Эгер квез гзаф хъел ава­тIа, рахун башламишмир. И гьал акур аялдиз мад куь ван къведач. Им жаванвилин яшдин психологиядин кьетIенвилерихъ галаз алакъалу я. Аялдин беденда арадал къвезвай гормонрин дегишвилери гуьгьуьлрин дурумсузвал арадал гъизва.

5-къайда. Са вуч ятIани лугьудалди, аялдихъ галаз вилерин алакъа тайинара. Сифте ам маса терефдихъ ваъ, квез килигзавайдахъ инанмиш хьухь (эгер авачтIа, адавай квез килигун тIалаба). И къайдади чIехи­бурун дуьшуьшдани кIва­лахзава. Куьн сад-садан вилериз килигзавайла, аял куь ихтияр­да жезва. И вахтунда адавай са вуч ятIани тIалабиз ва я жавандив суал вугуз жеда. Эгер гьамиша икI ийиз хьайитIа, квез аялдин дикъет герек атайла, ам квез яб гуз вердиш жеда.

6-къайда. Иллаки чпин рикI алай кардал машгъул жезвайла, жаванриз гзаф дуьшуьшра куьне гузвай суалдал фикир желбиз четин я. Аялдиз гьакъикъатдани куь ван тахьун мумкин я. Вучиз лагьайтIа, и яшда ди­къетдин кьетIенвал гьа ихьтинди я. Ихьтин­ дуьшуьшда тагькимара — вахтуналди тир сер­гьят эциг: “Заз вахъ галаз са декьикьадилай рахаз кIанзава. ТIалаб­зава, гъиле авай кIва­лах акъвазара” ва я “заз са кьве декьикьади­лай ви куьмек герек къведа”. Вични тайинарнавай вахт 5 декьикьадилай артух хьун лазим­ туш. Акси дуьшуьшда куьне ганвай тапшуругъ жавандин рикIелай фида.

7-къайда. Эгер куь аялди векъивилериз рехъ гузватIа ва чIехибуруз гьуьр­мет­­за­вачтIа, адаз и кар къахлурна кIанда. Герек жа­вандиз вич яру цIарцIелай элячI­завайди гьамиша чир жен. Жуван критика аялдал ви­чел­­ ваъ, ада вичи вич тухузвай те­гьердал ре­кье тур. Месела, “зун вав ра­хазвайла, вуна ви­лер цавуз хкажзава. Им гьуьрметсузвал авунин лишан я. Мад икI авун герек туш”. “Зун вахъ галаз рахаз­вай­ла, заз “зун секинвиле тур” гафар лагьана виже къведач. За и гафар­ мад тик­­рар тахвун патал чалишмиш хьухь”.

8-къайда. Аялдихъ галаз барабардахъ галаз хьиз рахаз чир хьухь. Ам кстахармир, гьа са вахтунда пуьрчуькьарни ийимир. Маса жуьреяр жагъур тийидайвал, къуй ада вичин метлеблувал гьисс авурай­. Хизандин гьар жуь­ре месэлайрай аялдихъ галаз мукьвал-мукь­вал меслятар ая. Мумкин я, ада са гьихьтин­ ятIани таза къарар кьабулун теклифда. Ихьтин гьалара векъи­вилизни рехъ гана виже къведач.

9-къайда. Куьне аялдиз вуч дуьз ятIа ва туштIа, вуч жедатIа ва я жедачтIа, гьада­кай суьгьбет ая. Адаз вичи вич дуьздаказ гьикI ту­хун лазим ятIа чизвай хьизни фикирмир. Куь кесерлувал аялдиз гьеле гзаф герек я. Анжах и кар насигьатдин (мийир-межердин) жуьреда­ ваъ, дуствилин суьгьбетдин вахтунда, адалайни хъсан — хсуси тежрибадин чешнедалди кьилиз акъуд.

10-къайда. Гьуьжетрикай кьил къа­къу­диз чалишмиш хьухь. ГьакI тIвар патал­ уфт аладарунин, къуьнер чуькьуьнин, квез хъел атанвайди къалурунин гьерекатри гуьз­ле­мишдай нетижайрал гъидач. Практикади къалурзавайвал, эгер чIехи­бурун фикир желб авун патал и кардихъ менфят авачтIа, жаванри векъивилериз рехъ гун, чи­на рахун акъвазарзава. Гьавиляй терефсузвал хуьн, жавабар тагун, наразивал къа­лур тавун хъсан я. Месела, са куьз ятIани бейтерефдаказ килиг. Эгер и кардикай куьмек жезвачтIа, маса кIвале ацукь. Куьрелди, аял векъидаказ рахазмай кьван вахтун­да суьгьбет давамармир. Гьа икI гьамиша ая.

11-къайда.  Жаванди гьатта вичи вич чIурукIа ва векъидаказ тухузваз хьайитIа­ни, адаз туьгьмет маса жаванар ва я чIехи­бур алачир чкадал ая, гьикI хьи, абуру чпиз ийизвай гьихьтин хьайитIани туьгьметар (кри­тика) серт хьуналди (намусдик хкIу­нал­ди) кьабулзава. Ида аялдин патай ­ве­къи­вал мадни артух хьунал гъун мумкин я.

12-къайда. Аялдивай дуьзвал ва керчеквал (правдивость) истемиша. Да­тIана жув дуьзвилив эгечIзавай тегьердикай суьгьбет ая: “Чи хизанда вирида сада-садахъ галаз дуьз рафтарвал авуна кIан­да”. Амма и кар ийидалди, куьне и жигьет­дай гьихьтин чешне къалурзаватIа, гьадаз фикир це. Куьне­ “тахсир квачир” тапа­рар ишлемишзавани? Куьне, кIвале аваз-аваз, аялдивай телефондай куьн авач лу­гьун тIалабайди яни ва икI мад.

13-къайда. Тапаррин мумкин тир себебар винел акъудиз чалишмиш хьухь. Адет яз, жаванди тапарар сифте нубатда диде-бу­бадин, чIехибурун, дустарин дикъет вичел желбун патал ийиз эгечIзава. Кьвед лагьай чкадал пехилвал, умудсузвал, бейкефвал ва я ажугълувал, пуд ла­гьай чкадал лагьайтIа, туьнбуьгьдин вилик кичIевал ва диде-бубади тапшурмишай кар кьилиз акъудиз тахьунихъай игьтиятлувал ала. Вични и месэладай ачух суалдихъ гуьзлемишзавай жаваб жедач. Адет яз, жавандиз вичизни гьакъикъи себебар гьибур ятIа чизвач. Куьне тапарар мус башламишнатIа, ада низ тапарар ийиз­ватIа, — вирибуруз ва я анжах бязибуруз, гьа кардиз фикир це.

14-къайда. Куь аял чIехи хьанва­тIа­ни, ам тапарар авун кутуг тавур кар тирдан гъавурда тун давамара. И кар патал аялдин яшдиз килигна тапарар авуни гьихьтин хуш текъведай крарал гъун мумкин ятIа, гьабурукай адаз уьмуьрда дуьшуьш жезвай таъсирлу чешнейралди суьгьбет ая: кесерлувал агъуз аватун, та­яр-туьшери ваз ихтибар тахвун (жаванви­лин яшда и кардихъ еке метлеб ава), тапа­рар авуни иллаки лап мукьва инсанар бей­кефарун ва икI мад. Жува-жув писдаказ тухуни квел гъун мумкин ятIа, аялдиз гъавурда акьаз куьмек гунин мураддалди­ адаз суалар це. И вахтунда абуру гудай жавабар гуьзета. Месела, “вуна гаф хуьн тийиз хьайитIа, зун вахъ гьикI инанмиш жеда?” ва икI мад.

15-къайда. РикIел хуьх, жаванди гзаф дуьшуьшра тапарар дикъет вичел желб авун патал ийизва. И кар фикирда кьуна, тапарар авун акьван хцидаказ кьабулмир. Эгер куь аялди тапарар авунва­тIа, секинвал хуьз чалишмиш хьухь: куь гьарай-эверди ам жезмай кьван яргъаз катуниз мажбурда, адан къилихарни дегиш жедач.

16-къайда. Тапарар авунай “жерме” кардик кутур. Ахьтин къайда хкягъа хьи, герек куь аялдиз адан нетижада мад тапарариз кIан техжен. Месела, гьар сеферда тапарар авурла, аялди диде-бубадивай ва масабурувай багъишламишун тIа­лабрай.

17-къайда. Жаванди вич тухузвай тегьердай мукьуфдивди кьил акъуд. Вичин къаст илитIдай къилихдин себеб вуч ятIани, кьилинди аялди вичин вилик адан патахъай жаваб гун я.

18-къайда. Аялди вич дуьздаказ тухузвай вахтуникай менфят къачуна адан тарифар ая. И къайда гьам гъвечIи школь­ни­кар ва гьамни жаванар патал гьа са жуь­­редин таъсирлуди я. Аялдин тарифар авуни ада вич мукьвал-мукьвал чешнелудаказ тухунин карда гьевесламиш­зава.

19-къайда. “Командирар” а кардин гъавурда туна кIанда хьи, абуру чеб тухузвай тегьер гьуьрметсузди, бязи вахтара лагьайтIа, рикIиз тIарвал гузвайди я. Гьавиляй аялдиз “роль дегишарун” теклифа.

20-къайда. Аял гьар са карда нубат хуьнин гереквилин гъавурда тур. Вири крара сифтеди хьун хъсан я, амма патав гвайбурун­ хатурни хана виже къведач. Вичин гъве­чIи дестеда командир хьайитIа­ни, ам масадбурун арада лайихсуздаказ вилик жергейриз экъечIиз кIанзавайди (выскочка) хьиз гьисабун мумкин я. Сад ла­гьайди яз гьисабун патал жавандиз “нубатдани акъвазиз” чир хьана­ кIанда. Гьадалайни важиблуди жуван гуь­гьуь­лар де­гиш хьунал гуьзчивализ алакьун, нубат гуьзетиз ва адал амал ийиз чир хьун я.

21-къайда. Куьне куь аял а кардин гьа­къиндай гъавурда тур хьи, “буйругъар гун” абурун патахъай жуван хивез жавабдарвал къачун лагьай чIал я. Ада санлай дестедин ва кьилди гьар са касдин патахъай къайгъударвал чIугуна кIанда. Им гьатта лидердин хсуси итижрихъ галаз кьан тийизвай дуь­шуьш­ризни талукь я. Анжах ахпа “командирдикай” халисан лидер хьун мумкин я.

Чун жаванрихъ галаз алакъайра авайла, абурун диде-бубайрал гьалтзавай анжах са тIимил месэлайриз килигна. Аялдиз-жавандиз тербия гузвай диде-буба и яш­дин кьетIен­вилерин гъавурда хьана кIан­да. Энергиядив ацIанвай, аслу туширвилин игьтияж авай, гележегдин уьмуьрда­ агалкьунар гуьзетзавай жаван вич патал цIийи дуьньяда хсуси рекьер­ жагъуру­нин гзаф залан имтигьанрай акъатзава. Квез гьикьван залан хьайитIани, ам уьмуьр­дин рекьин и мензилда текдаказ тамир ва куьн адан “проводник” хьухь. Уьмуьр­дин залан­ девир алатда, куь куьмек ла­гьай­тIа, аялдин рикIелай садрани алатдач…

Нариман Мамедов,

журналист-педагог,

РД-дин культурадин лайихлу работник