(Эвел — 6-7, 9-12, 14-16, 19-26-нумрайра)

6. Къадагъа я мусурман итимдиз дешегьлийрин парталар алукIун ва мусурман дишегьлидиз — итимрин парталар алукIун. Гьадисда а кар гьарам авунвайвиляй, (мана): “Аллагьди лянетнава итимар — папарин либасар алукI­завай ва папар- итимрин либасар алукIзавай. Лянетнава итимар чеб дишегьлийриз ухшар ийизвай ва дишегьлияр — чеб итимриз ухшар ийизвай” (Абу-Давуд).
7. Са шей алукIдайла — эрчIи паталай ва шей хтIундайла чапла паталай гатIунна кIанда. Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьанва, (ма­на): “Квекай сада кIвачел алукIдайла къуй ам башламишрай эрчIи паталай ва хтIун­дайла, къуй ам башламишрай чапла паталай, алукI­дайла, эрчIи пад — эвелди ва хтIундайла эхиримжиди жедайвал” (Муслим).
8. Са цIийи шей алукIдайла инсанди и дуьа кIел­на кIанда: “Аллагьумма лака-ль-гьамду, анта касавтанигьи, асъалука хайрагьу ва хайра ма сунигIа лагьу, ва агIузу бика мин шарригьи ва шарри ма сунигIа лагьу” (Абу-Давуд). (Мана): “Я, Аллагь! Ваз гьамд хьуй, Вуна ам зал алукI­на. За тIалабзава Вавай адан хийир ва вуч патал ам авунватIа а кардин хийир, ва за тIалабзава зун хуьн адан писвиликай, ва вуч патал ам авунватIа а кардин писвиликай”.
9. Ваз ви мусурман стхади цIийи либасар алукIна акурла, адаз и дуьа лагь: “Илбас жадидан, ва гIиш гьамидан, ва мут шагьидан” (мана): “АлукI цIийиди, яшамиш хьухь лайихлудаказ (тарифлудаказ), ва шагьид яз кечмиш хьухь” — Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисра къалурнавайвал (Бухарий).

Инсандин бедендин михьивилиз

ва сагъламвилиз талукь крар,

серенжемар ва абурухъ алакъалу эдебар

Мусурман касди вичин яшайишдин вири крар Къуръанда ва гьадисра къалурнавай рекьел амална тамамарзава. Гьавиляй ада вичин бедендин сагъламвилиз (ва бедендин тIе­би­атдиз) талукь тир крарин патахъай ихьтин эдебар кьилиз акъудзава:

Гьадисда лагьанва, (мана): “Вад шей бедендин сагъламвилиз талукь крарикай (серенжемрикай) я: авратдал (гьаяяр) алай чIарар алудун (тун) уьлгуьчдал (руьгуьчдал), суьрнет авун, спелар куьруь авун, хъуьчIуьн лекъвера (кIварара) авай чIарар акъудун ва кикер атIун” (Тирмизий).

1. Авратдаллай чIарар тун (яхцIур йикъан къене — садра).
2. Суьрнет авун — ам (хайи йикъалай) ирид лагьай юкъуз авун хъсан яз гьисабзава.
3. Спелар куьруь авун. Мусурманди вичин пIузарилай агъуз хьанвай спелрин чIарар куьруь авуна кIанда, чурудикай лагьайтIа, ам ада туна (кя тавуна ахъайна) кIанда. Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисда лагьанва: (мана) “Куьруь ая спелар ва ахъая чуру, аксивал ая мажусриз” (Муслим). (И гьадисдай чуру уьлгуьчдалди михьиз тун гьарам тирди аквазва). Ва гьакIни мег тадай ихтиярар авач, яни кьилин са пай туна, муькуь чIар алаз таз, Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) и кар къадагъа авунвайвиляй. Чурудиз чIулав ранг ядай ихтияр авач, чурудиз хине ва маса рангар ядай ихтиярар ава.
4. ХъуьчIуьн лекъвера авай чIарар акъудун ширишдалди (ялна акъудиз тежез хьайитIа, уьлгуьчдалди тун).
5. Кикер атIун (сифте — эрчIи, ахпа чапла гъилин, амни жуьмядин капI ийиз фидалди).

Ахварихъ галаз алакъалу эдебар

Ахварин (ксунин) гьакъиндай мусурманди ихьтин эдебар кьиле тухвана кIанда.

1. Месин кпIунилай кьулухъ геж тавуна ксун. Абу-Барзат сагьабийди (Аллагь рази хьурай вичелай) лугьузва: “Пайгъамбардиз (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) такIан крарикай тир месин кпIунин вилик ксун ва адалай кьулухъ рахунар авун” (Бухарий).
2. Гьамиша гъилер чуьхуьн гваз (капI гваз) ксуз алахъна кIанда. Адакай гзаф менфятар ава ва а кар са шумуд гьадисда къалурнава. Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лугьузва, (мана): “Вун ви месел фидайла, гъилер чуьхуьн къачу, кпIуниз къачудай хьиз” (Бухарий).
3. Къаткидайла — сифте эрчIи къвалал ярх хьана, эрчIи гъилин кап хъуьхъвек кутуна ксун.
4. Ихтияр авач руфунал ярх хьана ксудай, а кар Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисра къадагъа авунвайвиляй. Са гьадисда лагьанва, (мана): “Ам (руфунал ярх хьана ксун) — ЦIун эгьлийрин къаткунин жуьре я”. Мад са гьадисда лагьанва, (мана): “Ам я къаткунин жуьре — Аллагь-Тааладиз хуш тушир” (Гьаким).
5. И дуьаяр кIелна кIанда:

а)  Субгьана-Аллагьи (33 сефер),  альгьамду лиЛлягьи (33 сефер), Аллагьу акбар (34 сефер) (Бухарий).

б) Аятуль-Курсий. Гьадисда лагьанва, (мана)­: “Ни ксудайла аятуль- Курсий кIе­лай­тIа, Аллагь-Таалади адан патав ам экуьни жедалди хуьдай малаик ракъурда”.

в) Ахварал фидалди эхиримжи кIелдай дуьа им хьун хъсан я: Бисмика Аллагьумма вадзаъту джанби ва бисмика арфаъугьу. Аллагьумма ин амсакта нафси фагъфир лягьа ва ин арсальтагьа фагьвазгьа бима тагьфазу бигьи ассалигьина мин ъибадика. Аллагьумма инни аслямту нафси Илейка, ва фаввадзту амри Илейка, ва альжаъту загьри Илейка, астагъфирука ва атубу Илейка, аманту би китабика ллязи анзальта, ва би-набийика ллязи арсальта — фагъфир ли ма къаддамту ва ма аххарту, ва ма асрарту ва ма аълянту, ва ма Анта аъляму бигьи минни, Анта-ль-Мукъаддиму ва Анта-ль-Муъаххиру, ля илягьа илля Анта. Рабби къини азабака явма табъасу ибадака) (Бухарий).  (Мана): “Ви тIварцIелди, я Аллагь, за зи къвал эцигзава ва Ви тIварцIелди за ам хкажзава. Я Аллагь, Вуна зи чан къахчуртIа, Вуна адалай гъил къачу, ва эгер Вуна ам рахкурайтIа, Вуна ам хуьх, Вуна Ви диндар лукIар хуьзвайвал. Я Аллагь, за зи чан Ваз муьтIуьгъарнава, ва зи кар за Вал вегьенва, ва зи далу за Вахъ агулднава, за Ваз астагъфир ийизва ва туба авуна Ви патав хквезва, за иман гъанва Вуна (авудна) ракъурнавай Ктабдихъ, ва Ви пайгъамбардихъ Вуна ракъурнавай. Гъил къачу Вуна зи виликдай авур ва геж авур гунагьрилай ва за чинеба авур ва ачухдиз авур, ва Ваз залай хъсан чизвай гунагьрилай, Вун я вилик ийизвайди, Вун я кьулухъ ийизвайди, Авач илягьи ибадатдиз лайихлу тир Валай гъейри. Рабби, хуьх Вуна зун Ви азабдикай Ви лукIа­рал чан хкидай Юкъуз”.

г)  Йифиз ахварай аватайла и дуьа кIелна кIанда: “Ля илягьа илла Ллагьу вагьдагьу ля шарика лагьу лагьуль мульку ва лягьуль гьамду ва гьува гIаля кулли шейъин къадир, субгьанаЛлагьи вальгьамду лиЛлягьи ва ля илягьа иллаЛлагьу ваЛлагьу акбар, ва ля гьавля ва ля? къуввата илля биЛлягьи”, — ахпа вичиз кIани дуьа авуртIа кьабул жеда. (Мана): “Авач илягьи Валай гъейри ибадатдиз лайихлу тир, Сад я Ам авач Адаз шерик, Адаз талукь я вири гьакимвал (пачагьвал) ва Адаз талукь я вири гьамд, пак я Ам ва гьамд хьуй Аллагьдиз, ва авач илягьи Аллагьдилай гъейри, Аллагь чIе­хи я, ва авач (садазни) къуват — анжах Аллагь­дин патай я, гьадисда къалурнавайвал (Бухарий). Ва эгер къарагъна гъилер чуьхуьн къачуна кьве кьил капI авуртIа, капI кьабулдайбурукай жеда.

(КьатI ама)

Ямин  Мегьамедов,

диндин рекьяй алим