Къуни-къуншийрихъ галаз эдебар

Мусурман кас къуншийри сада садан гьакъиндай тайин тир эдебар хвена кIанзавайдахъ инанмиш я. Вучиз лагьайтIа, Аллагь-Таалади Къуръанда лугьузва: (4-сура, 36-аят, мана): “…ва (куь) диде-бубадиз хъсанвал (еке хатур) ая, ва (гьакIни) мукьва-кьилидиз, етимриз, кесибриз, мукьва-кьили тир къуншидиз, ва паталай тир (чаради тир) къуншидиз, къвалав гвай юлдашдиз (рекье, чкадал), рекьевай касдиз, ва куь эрчIи гъилерик акатнавайбуруз (лукIариз)…”.

Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьадисда лагьанва: “Жабраил малаикди давамвилелди заз веси ийиз хьана къуншидин гьакъиндай, та, за фикирна ада къуншидикай варис ийидай хьиз” (Бухарий).

Маса са гьадисда къейднава: “Ни Аллагьдихъ ва Эхиримжи йикъахъ иман гъанватIа, къуй ада вичин къуншидиз гьуьрмет авурай” (Муслим).

1. Къуншидиз я гафаралди, я краралди азият тагун. Гьадисда лагьанва: “Ни Аллагьдихъ ва Эхиримжи йикъахъ иман гъанватIа, къуй ада вичин къуншидиз зиян тагурай” (Бухарий).

Мад са гьадисди тестикьарзава: “Кьин кьазва Аллагьдал иман тамам жедач, кьин кьазва Аллагьдал иман тамам жедач!” — адавай (Пайгъамбардивай) хабар кьуна: “Нинди, я Аллагьдин Расул?” Ада лагьана: “Вичин къунши вичин писвилерикай, зиянрикай саламатвиле тан тийиз­вайдан” (Бухарий).

2. Къуншидиз хъсанвал авун: куьмекар гуз, азарлу хьайила, адал кьил чIугваз, адан шадвилера иштиракиз, пашманвилера теселли гуз, муьгьтеж хьайила куьмек гуз, сифте жува салам гуз, хъуьтуьл рахаз­, адан патай жезвай гъалатIрилай гъил къачуз…
3. Гьуьрмет авун: адан хийирдиз менфятлу кар ийиз (месела, адаз вичин гъварцин, кIарасдин кьил ви цлал эцигиз ва я цла тваз къадагъа тавун). Къуншидихъ галаз алакъалу, адаз мукьвал тир са шей ма­са гуз ва я ижарадиз вугуз хьайитIа, сифте гьа къуншидиз теклифна кIанда. И крариз делил яз гьадисар ава.

Мусурманрихъ галаз эдебар ва ихтиярар

Мусурман кас вичин мусурман стхайрихъ галаз эдебар хвена кIанзавайдахъ ва абурухъ адан вилик тайин тир ихтиярар авайдахъ инанмиш я. Гьавиляй мусурманди абур кьилиз акъудзава, Аллагьдиз ибадат яз, Адаз мукьвал хьун яз. Вучиз ла­гьай­­тIа, а эдебар ва ихтиярар Аллагьди гьар са мусурмандиз важиблу авунва. А эдебрик ихьтинбур акатзава.

1. Салам гун (рахадалди вилик): “Ассаламуалейкум” лагьана, гъил кьун. Ада жаваб гуда: “Ваалейкумсалам ва рагь­матуллагь”. Къуръанда лагьанва: (4-сура, 86-аят, мана): “Ва квез салам гайила (гьар гьихьтин хьайитIани саламдалди) куьне салам хце адалай хъсандалди ва я гьам (хьтинди) элкъуьр хъия (куьне жавабдиз адалай артух ва я гьам хьтин салам хце). Гьакъикъатда, Аллагь гьар са кардиз гьисаб тухудайди (эвез гу­дайди) я!”

Гьадисда лагьанва: “Салам гана кIан­да балкIандаллай касди яхдиз физвай (къе­къвезвай)  касдиз,  ва  къекъвезвайда — ацукьнавайдаз, ва тIимилбуру — гзафбуруз” (Бухарий). Мад са гьадисда къейд­нава: “Салам гана кIанда ваз чизвай ­ксаризни ва тийижир ксаризни” (Бухарий).

2. Мусурман касди тирш ягъайла ада “Аль-гьамду лиллягь” ва къвалав гвай ­касди адаз жаваб яз “яргьамука — Аллагь” га­фар лугьун лазим я. Тирш ягъайда ­“ягь­дийакум — Аллагь ва юслигьу балакум” лагьана жаваб хгуда. ИкI Бухарийдилай агакьнавай гьадисда лагьанва. Пай­гъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) тирш ядайла ­вичин сивел гъил, парталдин пай эцигдай ва и къайдада вичин сес агъуздай (Абу-Давуд).
3. Мусурман кас азарлу хьайила адал кьил чIугуна (зиярат авуна) ва ам сагъ хъхьун патал дуьа авуна кIанда. Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лугьузва: “Гьар са мусурмандин хиве муькуь мусурмандин вилик вад везифа (бурж) ава: “Саламдиз жаваб гун, азарлудал кьил чIугун, жаназада иштиракун, илифарна ша лагьай чкадиз фин ва тирш ягъайдаз жаваб гун” (Бухарий). Айишади (Аллагь рази хьурай ви­челай) лугьузва: “Пайгъамбарди (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) вичин хизандай начагъ хьайи­бурал кьил чIугвазвай ва начагъ касдал эрчIи гъил алтадариз ада лугьузвай: “Я Аллагь, инсанрин Рабби, алуда вуна азар (гуж), сагъар хъия Вуна, Вун я — сагъар хъийидайди, авач сагъарун Ви сагъарунилай гъейри, тамам сагъар хъувуналди, азарлудаказ амукь тийидай” (Бухарий).
4. Мусурман кас кьейила ам кучукунин карда, жаназада иштиракна кIанда.
5. Мусурманди са насигьат, меслят тIа­лабайла, адаз ам гана кIанда. Гьадисда лагьанва: “Квевай куь са стхади насигьат тIалабайла, къуй ада адаз а насигьат гурай” (Бухарий).
6. Маса мусурмандин гьакъиндай: жуваз хьана кIанзавай затI гьадазни хьана кIан хьун герек я. Гьадисда лагьанва: “Тамам иман жедач квез, та жуваз хьана кIан­за­вай кар жуван мусурман стхадиз хьун кIан жедалди, ва жуваз хьана такIан кар, адазни хьун такIан жедалди” (Бухарий). Маса са гьадисда къейднава: “Муъминриз чеб сад- садаз кIан хьунин, сада-садаз регьим авунин, сада- садан патахъай рикI кунин мисал са бедендин мисалдиз ухшар я: адакай са пай начагъ хьайила, амай вири беденди иштиракзава (ахвар квахьна), чандин ифин (гьарарат) хкаж хьана” (Муслим).
7. Куьмекдихъ муьгьтеж яз хьайитIа, адаз куьмек гун ва куьмексузди гадар ­тавун. Гьадисда лагьанва: “Куьмек це жуван стхадиз ада зулум ийизвайлани ва адаз вичиз зулум ийизвалани” ва Пай­гъамбардивай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) “гьикI адаз куьмек гуда ада зулум ийизвайла?” лагьана хабар кьурла, ада лагьана: “Ам гъил кьуна акъвазарна кIанда а зулум авуникай”.
8. Мусурмандиз са писвални тавун, адаз зарар тагун. Гьадисда лагьанва: “Гьар са мусурмандиз муькуь мусурмандин иви экъичун, адан мал-девлет, адан на­мусдик хкIун гьарам я” (Муслим). Мад са гьа­дисда къейднава: “Мусурман — ам я, вичин мецикай ва гъилерикай амай му­сурманар саламатвиле авайди” (Бухарий). Маса гьадисда лагьанва: “Муъмин — ам я, вичел амай муъминри ихтибар­навайди чпин чанар ва мал-девлетар” (Агьмад).
9. Мусурман касдихъ галаз пуд йи­къалай артух вахтунда хъел тахьун. Гьадисда лагьанва: “Ихтияр авач (гьалал туш) хъел хьун, рахун тавун вичин мусурман стхадихъ галаз пуд (йикъалай) артух. Кьведни сад-садал гьалтзава, имни (патахъ) элкъвезва ва амни эл­къвезва, ва хъсанди абурукай кьведакай сифте салам гуз башламишайди я ” (Бухарий).
10. Адакай гъибет, ягьанат тавун, ам айиб тавун, лакIабар гун тавун, фитнеяр чу­кIур тавун. Къуръанда лагьанва: (49-сура, 11,12-аят, мана): “Эй, иман гъанвайбур! Къуй (муъмин) ксари маса (муъмин) кса­рикай ягьанатар тавурай, бес, муькуьбур абурулай хъсанбур хьун мумкин я, ва гьакIни (муъмин) дишегьлийри муькуь ­(муъмин) дишегьлийрикай, муькуьбур а­бурулай хъсанбур хьун мумкин я эхир! Ва куьне сада-садак синих (айиб) кутамир, ва сада-садаз лакIабар ямир. Лап писди я ­фасикьвилин тIвар (рахшандар авун, синихар кутун, лакIабар ягъун) имандилай (иман гъанвайдалай) гуьгъуьниз! Ва ни туба тавуртIа, гьабур я зулумкарар” — (11). “Эй, иман гъанвайбур! Яргъа хьухь (куьн) гиманрикай гзафбурукай, гьакъикъатда, бязи гиманар — гунагь кар я; сада садакай жасусвал ийимир ва къуй куь садбуру муькуьбурукай гъибет тавурай. Бес, квекай садаз кьван вичин кьенвай стхадин як нез кIан жедани? (Гьелбетда) квез а кар гзаф нифретлу я (ва гьавиляй квез ам хьиз, такIан хьухь адаз ухшар карни, яни мусурман касдикай гъибет авун). Ва кичIе хьухь квез Аллагьдихъай! Гьакъикъатда, Аллагь тубаяр кьабулдайди, регьимлуди я!” — (12).

Гьадисда лагьанва: “Чидани квез вуч ятIа гъибет? Абуру лагьана: “Аллагьдиз ва Адан расулдиз хъсан чида (чаз чизвач)”. Ада лагьана: “Жуван стхадикай адаз бегенмиш тушир, такIан гафаралди рахун!” Адаз лагьана: “Эгер а касда аваз хьайитIа за лугьузвай гафар (кар)” Ада лагьана: “Эгер аваз хьайитIа вуна лугьузвай кар, ам вуна адакай гъибет авун я ва эгер авачиз хьайитIа вуна лугьузвай кар, вуна адакай буьгьтен авунва!” (Муслим).

11. Адаз себ тагун, чан алазни, кьейидалай кьулухъни. Гьадисда лагьанва: “ЧIехи гунагьрикай я итимди вичин диде-бубадиз экъуьгъун (себ гун)”. Абуру лагьана: “Бес, итимди вичин диде-бубадиз экъуьгъдани (себ гудани)? Ада лагьана: Эхь! Са итимди муькуь итимдин бубадиз себ гайила, ада жавабдиз идан бубадиз себ хгуда ва адан дидедиз себ гайила, атIада идан дидедиз себ хкуда” (Муслим).

Маса гьадисда лагьанва: “Куьне мейитриз сеперар гумир, гьакъикъатда, абур чпи авур (къазанмишай) крарин патав хъфенва” (Бухарий).

12. Мусурман касдал пехилвалдай, адакай пис фикирдай ва ам алдатмишардай ихтиярар авач.

Гьадисда лагьанва: “Куьне сада-садал пехилвал ийимир ва сад-садал гьал­дармир,  сада-садал  ажугъ  гъимир,  са­да-садаз чIуру къастар ийимир, сада-садан  алишверишдин  икьрардин  винел  (маса савдадин) икьрар ийимир, ва куьн, эй Аллагьдин лукIар, стхаяр яз хьухь”  (Бухарий).

Мад са гьадисда лагьанва: “Ни чаз акси яз яракь хкажайтIа, ам чакай туш ва ни чун алдатмишарайтIа, амни чакай туш” (Муслим).

13. Мусурмандиз хаинвал ийидай, адан гаф табдай кьадай ва бурж вахкудайла геж ийиз инжиклу ийидай ихтиярар авач.

Гьадисда лагьанва: “Кьуд гьал ава: низ абур аватIа, ам халис мунафикь я ва низ абурукай са кар (хесет) аватIа, а касдик мунафикьвилин са хесет ква, та ам адакай яргъа жедалди: адаз са кар ихтибар авурла хаинвал ийизва, ам рахадайла табзава, ада икьрар кутIунайла ам кьилиз акъудзавач (чIурзава) ва ада гьуьжетдайла зулум ийизва” (Бухарий).

(КьатI ама)

Ямин  Мегьамедов,

диндин рекьяй алим