И сеферда чна хъсан ахлакьар гьибур ятIа лугьуда. Ингье абур:

— сабур авун ва азиятар эхун;

— Аллагьдал “таваккул” авун (адак кIеви умуд кутун);

— жувалай масадаз артуханвал ва хийир гун кIан хьун;

— адалатлувал ва дуьзвал;

— регьимлувал;

— гьаялувал (намуслувал, вижданлувал);

— керчеквал;

— жумартвал;

— умунвал (регъуьвал, утанмишвал, дамахсузвал).   

Пис ахлакьрик зулум, пехилвал, ал­дат­­мишун, “рия” (масадаз къалурун па­­тал кар авун, показуха), лавгъавал, фурсар (жувал кьару хьун, жув вине кьун), ажузвал ва темпелвал акатзава. Абурукай жезмай кьван яргъаз хьана кIанда.

Ахлакьар инсандин чанда авай гьалар ва хесетар я. Абур, тербия гана, хъса­наризни жеда ва, къайгъусуздиз туна, дуьзгуьн тербия тагана — чIуризни (писди­ ийиз). Гьавиляй Исламда хъсан ахлакьриз еке фикир ганва ва мусурманриз­ абурухъ эвер гузва. Абурал амал ийиз алахъ­­завайбуруз еке суваб ва хийир жезва.

Лагьана кIанда, Исламди мусурманривай чпин чанариз (нефсериз) хъсан тербия гун истемишзава. Исламди инсандин иман адан чандин лайихлувилихъ ва адан Ислам хъсан ахлакьрихъ галаз алакъалу ийизва. Аллагь-Таалади Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) екез тарифнава. Къуръанда лагьан­ва, (68-сура, 4-аят, мана): “Ва гьакъикъатда, вахъ (эй, Пайгъамбар) чIехи дережадин ахлакьар ава (вун зурба ахлакьдал ала)”. ГьакIни Аллагьди Пайгъамбардиз (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) адахъ хъсан ахлакьар хьун эмирнава. Къуръанда лагьанва, (41-сура, 34-аят, мана): “Ва сад хьиз жедач хъсанвални (Аллагьдиз муьтIуьгъвал — хъсан кар) писвал (Адаз асивал — пис кар). Алуда вуна (ваз абуру авур писвал) генани хъсан кардалди (гъил къачуналди, регьим аву­налди, хъсанвал авуналди). Ингье ви ва вичин арада адават (душманвал) авайди лап мукьвал дуст хьиз хьанва”­.

Аллагьди хъсан ахлакьрикай Женнетдиз фидай мумкинвал гузвай себеб авунва. Къуръанда лагьанва, (3-сура, 133, 134-аят, мана): “Ва гьерекат ая куьне (чалишмиш хьухь) куь Раббидин багъишламишунихъ ва Женнетдихъ — вичин гьяркьуьвал цаварни чил кьван авай, гьазурнавай (Аллагьдикай) кичIе­буруз (133). Чпи шад гьаларани, паш­ман­ (четин) гьаларани (Аллагьдин рекье) харжзавай ва чпин хъел (кьуна) ­акъвазарзавай, инсанрилай гъил къачузвай. Аллагьдиз (ахьтин) хъсан крар ийиз­вайбур кIанда!” (134).

Аллагьди Вичин Пайгъамбар (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьакIни хъсан ахлакьар тамам дережадив агакьарун патал ра­къур­нава. Гьадисда лагьанва (мана): “Гьа­­къикъатда, зун ракъурнава (пайгъамбар яз) — за тамам дережадив агакьарун патал хъсан ахлакьар”. (Байгьа­къий)­.

Мад са гьадисда хъсан ахлакьрин гьакъиндай баян ганва: “(Къияматдин Юкъуз) Терезрал хъсан ахлакьрилай залан шей жедач” (Тирмизий).

Маса гьадисда лагьанва: “Виридалайни тамам иман авай муъминар  виридалайни хъсан ахлакьар авайбур я” (Абу-Давуд).

“Гьакъикъатда, квекай заз виридалайни кIанибур ва виридалайни заз мукьвалбур межлисда Къияматдин Юкъуз- виридалайни ахлакьриз хъсанбур я”, — лагьанва мад са гьадисда (Тирмизий).

Са гьадисда къалурнавайвал, Пайгъамбардивай (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) хабар кьуна: “Виридалайни хъсан амал гьим я?”. Ада (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) лагьана: “Хъсан ахлакьар”. “Виридалайни гзаф гьи карди Женнетдиз ракъурда?”, — мад са суал вугана. Ада (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) жаваб гана: “Аллагьдикай кичIе­вили ва хъсан ахлакьри” (Гьайсамий).

И аятрилай ва гьадисрилай гъейри, хъсан ахлакьрин гьакъиндай делилар мадни ава. Аллагьди гайитIа, къведай нумрадилай гатIунна, чна хъсан гьар са ахлакьдиз кьилди ва гегьеншдиз баянар гуда. Абурукай чирвилер хьуникай инсандиз еке хийир ава. Мадни, абурун куьмекдалди чакай вуж хъсан ахлакьар авай кас ятIа чириз жеда.

Ямин Мегьамедов