Москвадин областда рикI къарсатмишдай агьвалат хьана. Алатай йисан февралдин вацра ругуд веледдин диде, зегьметдин ветеран, пенсионерка Пронина автомашиндик акатна, кечмиш хьана. Диде кIвализ хтун тавур йикъалай рухвайрини рушари райондин полициядин отделдиз арза вугана, дидедихъ къекъуьнар тешкилна. Вахт алатурдавай мадни, полициядин отделдиз физ, хабарар хкьуна. Амма са хабарни жагъанач. Ингье саки кьве йис алатайла, и йикъара Пронинриз чпин диде машиндик акатайди, ам цIуд вацра чкадин больницадин гурханада амукьайди ва эхирни тайин тушир ксар кучукзавай сурара секинарнавайди чир хьана. Гьелбетда, абуру и инсансуз кардикай прокуратурадиз арза авуна.
Дишегьлидив паспорт гвай, ам яшамиш жезвай чка тайин тир. Амма полициядин къуллугъчийри я дишегьли яшамиш жезвай райондин участковый, я адан веледар хьайи кардикай хабардарнач. Веледар дидедихъ къекъвез хьана, ам, кесиб — гурханада. Ихьтин инсансузвилиз рехъ гайи полициядин отделдин къуллугъчийриз вуч лугьудатIани чизвач. Им масадан дердиникай хабар такьун, инсанвилин ерияр рикIелай алудун ва чпин хиве авай везифайрив къайгъусузвилелди эгечIун я. Ахьтинбуруз я полицияда, я масанра къуллугъ, чка хьана кIандач. Вирида негь авун лазим я.
Гьар сеферда инсанривай, телеканалрай алай девирда сада-садаз гьуьрмет тавун, чарадан дердиникай хабар такьун, кIеве авайдаз куьмекиз тефин, жемят патал хийирлу крар тавун адетдиз элкъвезва лагьайла, зи рикIел чIехи буба Ибрагьиман суьгьбетар хкведа. Дагъдин хуьруьн къавай дакIар авай гегьенш кIвалин къулав, бубадин метIерал ацукьна, чна дикъетдивди яб акалдай.
— Чан балаяр,- эгечIдай рагьметлу буба вичин ихтилатрив,- вилик вахтара чаз нафт, спичка гьатзавайди тушир, гьар кIвале вичин цIай хуьзвай. Къула руьхъведин арада туна. Эгер цIай хкахьайтIа, къуншидал фидай ва жуьгьенар гъидай. Абуруз уф гуз, цIал “чан” гъидай. Чи вахтара, чан балаяр, ракIарал атай кас элкъуьрдайди тушир. КIеве авайди такур кьасардачир. КIвализ мугьман атайла, жуваз авачир шей, суьрсет, къуншидивай гъидай. Пака, муькуь юкъуз адаз жувани куьмекдай. Чи шадвални, пашманвални уртахбур жедай. Гьар са карда чун чаз куьмек, даях тир. Уьмуьрдин кьилин лайихлувал вуч ятIа чидани, чан балаяр? — хабар кьадай бубади. Вичи жавабни гудай. — Инсанди инсандиз анжах хъсанвал авун. ТахьайтIа, уьмуьр гьихьтин асайишди хьайитIани, ада дад гудач, бегьер гъидач, балаяр, — лугьудай.
Ибрагьим бубадин камаллу келимаяр рикIел хтайла, за жуваз суал гузва: вучиз къенин инсанар, гьуьрмет авунал, инсанвал къалурунал, жумартвилел, кIеве авайдан гъил кьунал гьалтайла, мискьи хьанва? Инсанрин, гьатта багърийрин арада хуш рафтарвал амач. Рухваяр диде-бубайривай къакъатзава, къунши къуншидивай кьакьан жагъунралди кIеви жезва, маса миллетдин векил виляй аквазвач, динэгьлийри сада-садаз тикъетар язава, чиновникри зегьметчи инсанар кваз хкьазмач… Эгер жувандаз хъсанвал ийиз, жемятдиз, халкьдиз хийир гуз хьайитIа, ам ахмакьдай, дуьзена касдай кьада. Адан тIварцIихъ паркутар агалда. Вучиз? Мегер чун чи бубайрин веледар яз амачни? Абуру чаз гайи дузгуьн тарсарин метлеб квахьнавани мегер?
Исятда кьуд патахъай жуьреба-жуьре хабарар агакьзава. Хиве кьуниз мажбур жезва, хабаррин чIехи пай татугайбур, рикI дарихардайбур, наразивалдайбур, гьатта ажугъ кутадайбурни я. Садавай ван къвезва — стхаяр душманриз элкъвенва. Масадавай — вах стхадихъ галаз хъелзава. Къуншидивай — суса къари куьчейра тунва. Мад ва мадни: метр чил патал къуншийри бягьс чIугваз хейлин йисар я. Къуллугъчиди вичин багърияр кваз хкьазмач. Апая таксидаваз тухвай вичин сусавайни пул къачуна. Еке пуларин иеси хьанвай касди вичин патав атай дуст ракIарилай элкъуьрна…
И цIарар кIелайла, низ чида куь рикIелни гьабуруз ухшар гьикьван дуьшуьшар, агьвалатар хкведатIа. И важиблу месэладикай ихтилат кудайла, лугьузва хьи, инсанар чир техжедайвал дегиш хьунин бинеда пул, нефс, вири рекьералди девлетлу хьунин къаст ава. Белки, абур гьахълу я жеди. Къе вун гьи патахъ фейитIани, гьихьтин месэла майдандиз акъатайтIани, сифте нубатда пулуникай хабар кьазва. Багъридани, дустунини, чирхчирдини, чарадани. Пул авай чкадай бубайри чаз гайи тарсарни, тербияни, милли адетарни, инсанвални, ягь-намусни квахьнава.
Инсан кIан хьун. Дуьньядин вири динрини гьар са касдиз инсан кIан хьуниз, адаз хъсанвал авуниз эверзава. Исламда и месэладиз мадни еке фикир ганва. Амма къенин чи уьмуьрдин гьакъикъат, гьайиф хьи, масад я. Аялрин бахчайра, мектебра, медицинадин, кесиб, яшлу, начагъ агьалийриз яшайишдин (социальный) куьмекар гузвай идарайра зегьмет чIугвазвайбуруз чпин къуллугъдин везифа яз, инсанар кIан хьун герек я. Гьайиф хьи, гзаф дуьшуьшра абур инсанрив инсанвилелди эгечIзавач. Гьукуматди гъвечIи дуллух агакьзавай хизанриз кьезилвилер гун патал субсидияр тайинарнава. Гьа и идарайра кIвалахзавайбуру лагьайтIа, чпин патав субсидияр кIанз къвезвай агьалияр инжиклу ийизва. Пул чпин жибиндай гузвай хьиз, гьар жуьредин кьуьруькар акъудзава, субсидияр къвезвайбурузни абур тайинарзавач. Больницадиз аватай кас гьакIни азардикай икрагь хьанвайди, дуьньядикай квазни рикI ханвайди я. Духтур адав кIанивилелди, регьимлувилелди эгечIун лазим я. Амма ихьтин рафтарвал ийидай чкадал духтурди азарлудан багърийриз пулунин гьакъиндай ихтилатзава. Пул гъиле гьат тавунмаз, азарлудав са куьмекни агакьзавач.
Ихьтин мисалар мадни гъиз жеда. Абур тикраруналди крар туькIуьзвач. Кар алайди, чак акатнавай чIуру хесетрикай, амалрикай азад жедай рекьер жагъурун, инсандив кIанивилелди эгечIун, хъсан, къени крарин иесияр хьун я.
Нариман Ибрагьимов
