Заз чиз, са заз ваъ, масадбурузни, жуван­бурукай пис рахайла, абуру чIуру крар авурла, такIан жеда. Иллаки телевиденидай маса регионриз фенвай чи жегьилри “кукIун­рик кьил кутуна, тарашна, гатана, автомашин чуь­нуьхна”, — лугьудай хабаррихъ яб акалайла.

Зи уьмуьрдин чIехи пай патарал акъатайди я. Хайи хуьре юкьван школа авачиз, за АрхитIа, Рухуна, Кьасумхуьрел кIелна, Махачкъалада пединститут куьтягьна.

Хив райондин школайра кьуд йисуз аялриз тарсар гана. Къазахстандин ЦIийи Узень шегьердин профтехучилищеда, ахпа МВД-дин органра кIвалахна, 1990-йисуз, Советрин Со­юз чукIурайла, Пермский крайдиз акъатна­. Заз уьмуьрда вакъиаяр, затIар, инсанар гзаф акуна, жуьреба-жуьре дуьшуьшарни кьи­лел атана. Амма садрани за инсансузвилин гьерекатриз рехъ ганач. Жувакай масад бейкефарнач. Жув хьайи чкайрин къанунрал, адетрал амална, ацукьун-къарагъун вилив хвена, кIвалахдин юлдашрихъ, къуншийрихъ, ре­кье-хуьле гьалтзавай ксарихъ галазни хуш­­даказ рафтарвална. Инсанвилин ала­къай­риз гьуьрметна. Ида зазни чара инсанрин арада гьуьрмет, авторитет къазанмишдай мумкинвал яратмишна.

Жуван гъилик кIвалахай вири дагъустанвийризни за гьа и жуьреда яшамиш хьун, зегьмет чIугун теклифзавай, кIанарзавай. Амма дуьз меслятар, акьулар кьан тийизвайбурни гьалтна. Гьа идалди абуру чпин уьмуьрдизни зиян гана. Гьа са вахтунда абуру чпин чIуру амалралди халкьдин тIварцIелни хъен ве­гьезва. Ахьтин краривай жезмай кьван яргъа хьана кIанда.

Зун ЦIийи Уьзенда колониядин начальникдин заместитель тир. 1986-йисуз шегьерда авай пожарный отделда штатар тIимила­рун кьиле фена. Аник пуд лезгини акатна. За абур чи колониядиз кIвалахал хкана, офицер­вилин къуллугъдал 1989-йисуз чи колонияда авай са украинвиди залай фитнедин арза авуна. Адаз кIвалахиз кIандачир.

За, гьар юкъуз  тапшуругъар гуз, ам кIва­лах­дал желбдай. Гьавиляй адаз зун такIан тир. Гьадан таъсирдик акатна за куьмек гайи кьве лезги гадани. Арза ахтармишиз управленидай  комиссия атайла, собранидал жуванбурукай сад  заз акси экъечIна. Коллектив­ санлай (урусар, къазахар, чеченар ва масабур) закай хъсан рахана, абуру зи тереф хвена. Арзада кхьенвай гафарни тестикь хьанач­. Комиссия хъфена. Амма жува куьмек  гайи кас жуваз акси экъечIайла зи рикI тIар хьана.

Пермский крайда кIвалахзавай вахтара (1990-2004-йисара) зун гьар йисуз отпускдиз хуьруьз хкведай. Дар йисар тир. Зи патав ке­сиб инсанар къведай, чпин рухвайриз зун авай чкада кIвалах жагъурун тIалабиз. Са чи хуьряй за 16 кас  кIвалахал эцигна. Амма са бязибуру чеб хъсандиз  тухванач.

Садан алчахвилин крарикай вине авай идарайриз кхьидайбурни хьана. А вахт масад тир.  Арзаяр ахтармишдайбурни гъиле-гъил аваз къведай. Вучда, чибуру лугьузвайвал, цуькIуьн жуван ченедал ахватзавай. Къуллугъдилай алудзавай чкадал за ам хвена. Жуван инсанрай акур аламатар рикIел хкиз, заз лугьуз кIанзава хьи, чи гзаф жегьилар, ватанда кьил  хуьдай мумкинвал авачиз­, Урусатдиз физва. КIвалахал акъваззава. Са тIимил вахт фейила, жибинда пулни хьайила, са бязибурун рикIелай чеб гьина аватIа алатзава, законсузвилериз рехъ гузва­. Чуьнуьхунарзава, язава, къакъудзава, ки­кIиз­­ва… И кIвалахрин эхир дустагъдиз  фин я. Ихьтин инсанри виляй вегьезва чебни, чпиз куьмекар гайибурни, Кавказдин халкьарни. Жув са шумудра шагьид хьайи крар я, чкадин­ инсанри куьмекарни гуда, меслятни къалурда. Амма чIуру кIвалах ийиз хьайитIа, абуру эхдач, лугьуда. Эгер вуна вун дуьз тухуз хьайи­тIа, абуру вун чпикай кьада, вун маса миллет­ тирди рикIелай алудда, ваз гьуьрмет­ ийида. Эгер вахъ галаз маса ксар къалма­къал хьайитIа, гьахъвал ви пата авайла, абуру ви пад кьада. Заз урус халкьдин векилри гзаф куьмекар гайиди я, закай еке объединенидин начальник, райсоветдин депутат хьа­на­. Зун пенсияда, хайи маканда аватIани, та­ниш урусри заз суварар, хайи йикъар теле­фондай­ мубарак ийизва, бязи вахтара гьакI зенгерни ийида, хабарар кьада. Зун гзаф шад я и кардал. Им за  къазанмишнавай девлет я.

Дагъустан Россиядин Федерациядик акатзавай республика я. Агьалийриз, кIани региондиз фена, кIвалахдай, кIелдай, яшамиш жедай ихтияр ава. Гьар са касди фейи чкада вич лайихлувилелди тухунни лазим я. Жувакай садни инжиклу тавуна, инсанвал вине кьуна, Дагъларин уьлкве тIвар алай макандикай  анжах хъсан фикир арадал гъидайвал.

Масуб  Магьмудов,

отставкада авай полковник, педагог