Инсанри Аллагь-Тааладивай сифте нубатда тIалабзавай са кар ава — сагъвал. Уьмуьрда, яшайишда чи сагъламвилин къаравулда духтурар акъвазнава. Духтурвилин кеспи хкягъай касди вичин хивез виридалайни важиблу ва муракаб везифани — инсанрин сагъламвилин къаравулда акъвазун — къачузва. Югъ-йиф, кьуьд-гад, марф-жив, вахт ава-авач талгьана, ам кеспидин истемишунар тамамаруниз мажбур я. Ихьтин духтурар чи арайра тIимил авач. Герек атайла, чун гьасятда абурун патав физва. ГьикI лагьайтIа, чизва, ам ви гъавурда акьада ва ада ваз сифтегьан куьмекни гуда, тIал алудда, кIе­вяй акъудда. Ихьтин пешекаррин, халис инсанвал квай духтуррин дережа, къимет са шумуд сеферда виниз акъатзава. Адакай масадбурузни хушвилелди ихтилат ийиз кIан жеда. Къе чаз вичин юбилейдин вилик ихтилат ийиз кIанзавай касни, къени, регьимлу къилихрин, миливал, мегьрибанвал гвай дишегьли  Асланова  Зумруят  Исмаиловна,  гьахьтин духтуррикай сад я.

Кьурагь райондин дагълара Хпежрин хуьре 1939-йисуз дидедиз хьайи руша лацу халат алайбурун пеше вучиз хкянайтIа? Адаз а кеспидин хъсанвиликай, лайихлувиликай ни ихтилатнайтIа?

1930-йисаралди дагълух хуьрера духтурар авачир. Начагъбур жерягьри сагъарзавай. Дяведилай вилик квай ва гуьгъуьнин йисара дагълариз урус муаллимар, духтурар ра­къурнай. Абур Хпежрин хуьруьзни рекье тунай. Кьве муаллим ва са духтур хпежвийриз гъуьлериз фена, дагълара амукьна. Са шумуд йисуз кIвалах авурдалай гуьгъуьниз кьве медсестра хъфенай.

Хуьруьн ирид йисан школада кIелзавай Зумруятазни лацу халатар алай ва начагъбур сагъар хъийизвай рушар акьван хуш хьанвай хьи, датIана абур яшамиш жезвай Минеханум эмедин кIвализ фидай. Магьледаллай аялрихъ галаз къугъунардайла, вич духтур яз малумардай ва и роль хъсандиз тамамарни ийидай. РайОНО-дин инспекторвиле, школадин директорвиле кIвалахай биологиядин муаллим Исмаил Ибрагьимовича жемятдикай фикирзавай. Хуьре жуван духтурни кIанда эхир. Пата­лай къвез, хъфиз гьикьван хьурай? Ада ирид лагьай класс куьтягьай Зумруят Дагъустандин Огни поселокда кардик квай дагъви рушарин школа-интернатдиз кIелунар давамариз рекье туна.

Ина Дагъустандин гзаф хуьрерай атанвай рушари кIелзавай. Гьелбетда, шартIар са акьван тарифдайбур туширтIани, Зумруята хъсандиз кIелна, вижевай чирвилер къачуна. Духтур жедай мурад рикIе авай жаван шаддиз хуьруьз хъфена. Дахдиз ада вич мединститутдик экечIиз гьазур тирдакай лагьана. Амма диде-бубади адан рикIел яшайишдин месэлаяр авайдини хкана. Хизан кутун эвелимжи шартI тирди лагьана. «Бес кIелунар, духтурвал?»,- акъатна рушай. «Гъуьлуьз фейидалай кьулухъ»,- жаваб гана бубадини дидеди­.

ЧIехибурун гаф чIурдай я адет хуьре-кIвале, я къилих рушахъ авачир. Пудкъад йис идалай вилик Хпеж­рин жемятди Салмананни Зумруятан мехъерик хушвилелди иштиракнай. 1960-йисуз Зумруят Дагъустандин мединститутдик ва армияда къуллугъна хтанвай Салманни Москвадин экономикадин институтдик экечIна.

КIвалин кайванидин, дидевилин везифаярни хиве гьатнавай дишегьлидиз медицинадин институтда чешнелудаказ кIелун регьят акъвазнач. Ксун тавур йиферни гзаф хьана, яша­йишдин къайгъуйрини вахтар гзаф къа­къудна, амма чирвилериз ада кьецI ганач. 1966-йисуз институт акьалтIарай жегьил духтур-педиатр Ма­хачкъаладин аялар сагъардай сад лагьай нумрадин объединенидиз кIвалахал рекье туна. Ина ада гьа сифте йикъалай вичин чирвилералди, алакьунралди, везифайрив, начагъбурув эгечIзавай тегьердалди коллективдиз вич вуж ятIа чирна. Участок чIехиди тир. Нисиналди поликлиникада аялар кьабулна, ахпа ам начагъ аялар авай кIвалериз фидай. Марф, жив къваз, гар, тIурфан, аяз аваз хьайитIани. Кагьулвал, темпелвал авачиз, къайгъусузвал къалур тийиз. Нубатдин кIваляй “зи аял начагъзава, адал еке ифин ала” лугьуз зенг авурла, духтурдиз ихтилат вичин аялдикай физвайди хьиз жедай ва ам, герек шейэрни къачуна, шегьердин куьчейриз экъечIдай. Бязи кIвалера геждалдини амукьдай. КI­е­ве авай аял са гьалдиз хкведалди, ди­де-бубайрин рикI секин жедалди. Духтур патав гвайла къурхулувални тIимил жезвайди я эхир.

— Ахьтин вахтар жедай хьи, — ри­кIел хкизва Зумруят Исмаиловнади,- садакай-масадак акатдай азарар пайда хьайила, гзаф кIвалериз финиз мажбур жедай. Гужа-гуж жуван кIва­л­из­ хъфидай. Бейнида са хиял жедай, кIвалин къенез хъфенмазди, кроватдал ярх жеда. Амма кIвалин гьал акурла, итим — кIвалахал, сад-садалай гъвечIи пуд хцини чпин «гьунарар» къалурнава. Пудни атана вал алкIи­з­ва. Садаз туьмер, садаз хуь­рек­ кIанза­­ва, муькуьдаз — тарсунин гъавурда туна… Анжах йифен кьуларилай алатайла, ял ядай мумкинвал жедай.

Поликлиникадин чIехибуру, кIва­лахдин юлдашри, начагъбурун багърийри тестикьарзавайвал, Зумруят духтурди эцигай диагноз садрани шаклуди, тапанди хьанач. Ам и рекьяй еке устад, тежрибалу педиатр, аялрин чIал чидай лукьман, куьрелди, аялрин халис духтур я. Аял акун, адав рахун бес тир, адаз начагъдан тIал-квалдикай аян жедай. Гьавиляй адан патав яргъал хуьрерайни кваз начагъ аялар гваз диде-бубаяр къведай, чара кIанз…

ЦIуд йисалай виниз 1-объединенида аялрин сагъламвилин къаравулда акъвазай духтур 1977-йисуз Ма­хачкъаладин ракьун рекьерин отделенидин клинический больницадин къвалав гвай аялрин поликлиникадиз кIвалахиз фена. Ахпа адаз РД-дин МВД-дин санчастунин поликлиникадиз педиатрвиле теклифна. Ана ада 2014-йисалди зегьмет чIугуна.

Девирар хьиз, инсанрик акатзавай азарарни дегиш жезва. Садбур квахьзва, масадбур, цIийибур, гьич ван тахьайбур пайда жезва. Духтур гьамиша абурай кьил акъудиз, абурун вилик пад кьадай серенжемар кьабулиз гьазур хьун лазим я. Гьави­ляй Зумруят Аслановади ара-ара вичин чирвилер хкажна, Дагъустандин медакадемияда кардик квай пешекарвилин дережа хкаждай курсара вердишвилер вахчуна, гьакI вичин тежриба жегьилризни чирна.

— Зумруят Исмаиловна чи поликлиникада фадлай ва бегьерлувилелди, баркалла алаз зегьмет чIугур духтуррикай сад я, — лугьузва поликлиникадин виликан заведующий Али Мегьамедсултанова.- Ахьтин бажарагълу, кар алакьдай пешекарар коллективда хьун чи агалкьун я. Ам чаз гьар са карда чешне хьана. Адан патав фини, рахуни, меслят къачуни анжах хъсан нетижадал гъидай. Хъсан пешекар хьунилай гъейри, ам масадан дердиникай хабар кьадай, азарлу аялрихъ, абурун диде-бубайрихъ галаз хушдаказ рафтарвалдай инсанни я. Вири ада вичелай рази ийизва. Чнани адаз аферин, баркалла лугьузва. Ахьтин духтурар-инсанар чи поликлиникайра, больницайра гзаф авайтIа, начагъбурун кьадар кьве сеферда тIимил жедай.

Зумруят Аслановадин учетда участокдин агъзурдалай виниз аялар авай. Ибурал республикадин вири районрай поликлиникадиз гъизвай МВД-дин къуллугъчийрин аяларни алава хъжезвай. Зумруят Исмаиловнади вири кьабулзавай, азарар чирзавай, герек дарманар  теклифдай ва больницадиз рекье твадай…

— Вуч аватIа чидани, — лугьузва духтурди, — алай вахтунда гзаф ди­де-бубайри чпин аялрал са артух гуьзчивалзавач. — Абуру, туьквенрай маса къачуз, акатай вуч хьайи­тIа­ни незва, хъвазва, къадагъа авун­ватIа­ни, гьуьле, вирера эхъвезва, ах­па ая­лар садлагьана начагъни жезва. Гьа декьи­кьайра духтурризни теклифзавач, чеб серенжемар кьабулиз алахъ­за­ва. Ахпа, са затIни алакь тавурла, аялдин­ гьал кIеве гьатайла, духтур ри­кIел къвезва. Идахъ галаз сад хьиз, рецепт гвачиз, абуру аптекрай дарманарни къачузва. Малум тирвал, гила аптекра къалп дарманарни пара ава эхир. Ахьтинбур ишле­ми­шуни начагъбурун гьалар мадни чIур­зава. Къе гьар сад вичин ва веледрин къайгъуда хьана кIанда. Сагъ­ламвилив къайгъу­сузвилелди эгечIуни садни хъсан нетижайрал гъидач.

ТIебиатди Зумруят Исмаиловнадиз сабурлувални, милайимвални ганва. Инсандин сагъламвал патал галатун тийиз зегьмет чIугур ам Аллагьдин патай пай ганвай, инсанриз шадвал багъишзавай духтур я. Ри­кIиз кIани кеспи, тарифлу хизан, вафалу веледар, сусар, хтулар авай ам бахтлу дишегьли я.

Аялрин духтурди уьмуьрдин юлдаш Салман Мустафаевичахъ галаз санал чпин веледризни обществодиз хийирлу инсанар хкатдайвал тербия гана. Къе Сабир Асланов Дагъустандин таможнядин управленидин технический алакъадин отделдин начальник, Камил эцигунрин карханадин директор я. Бизнесмен Адил хизанни галаз Москвада яшамиш жезва. 3-августдиз 80 йисан юбилей къейдзавай ва сентябрдиз бриллиантдин мехъер къурмишиз гьазур хьанвай Аслановрихъ гьелелиг ирид хтулни ирид птул ава. Къе-пака абур штулрин сагьибарни жеда. Сагълам ва мадни хушбахтлу хьурай!

Хийир Эмиров