РФ-дин Президентдин патав гвай гражданвилин общество вилик тухунин ва инсандин ихтияррин рекьяй Советдин 7-декабрдиз эвер гайи заседанидал рахай бязи векилри алай вахтунда СВО-да чи бязи аскерри (контрактникрини, гила эвер ганвайбуруни) чеб тухузвай гьаларикай, кьиле физвай крариз абуру (аскерри ва командирри) гузвай къиметрикай, дидейрин къайгъуйрикай фикир желбдай хейлин ихтилатар авуна. Президентди гъиле-гъилди гьар садаз, абурун гьакъикъат фикирда аваз, кутугай жавабарни гана.
Зун гъавурда акьурвал, ара-ара бязи диде-бубайрин, жегьилринни мецелай къвезвай жуьреба-жуьре «хабаррини» мажбурзавайвал (инанмишарзавайвал), дяведив — Украинада кьиле тухузвай махсус серенжемдив чи инсанар (жегьиларни, агьиларни) эгечIзавай тагьерри, дугъриданни, хейлин суалар арадал гъизва. Дяведин шартIара инсандихъ гьихьтин ихтиярар хьун мумкин ятIа?..
Чи обществода “инсандин ихтиярар хуьникай”, дуьз лагьайтIа, абур хуьн тийизвайдакай гьеле алатай асирдин 30-40-йисарани, дяведилай гуьгъуьнин 60-70-йисарани, лап гзаф ва къал алаз 80-90-йисарани рахазвай. “Инсандин ихтиярар хуьзвай” тешкилатар лугьузвайбурни (НКО-яр), “ихтиярар хуьзвай” женгчиярни йисалай-суз гзаф хьана. Абурук гьакъикъи юристарни, политологарни, писателарни, жуьреба-жуьре хилерин алимарни, бязи депутатарни, чиновникарни квай. Инсандин ихтиярар гьикьван хвенатIа заз чидач, амма чи Советрин держава чукIурайди якъин я. Гила гуя вири виликан “стхаярни вахар” “азад” хьайиди хьиз я. Никай ва квекай азад хьанатIа, заз чидач. КIвалахдикайни, кIвалахна къачузвай гьакъидикайни, уьмуьрдин хейлин къулайвилерикайни, дугъриданни, парабур азад хьайидини садавайни чуьнуьхиз жезмач.
Азад хьана жегьиларни, чарасуздаказ мектебда кIелна, юкьван образование къачуникай… Азад хьана, вуз акьалтIарна, са чкадиз чарасуздаказ фена, кIвалахуникайни… Азад хьана чарасуз хизан кутуникай ва хуьникайни… Азад хьана, Ватандин вилик чарасуздаказ жуван аскервилин буржи тамамаруникайни… Пара везифайрикай парабур “азад” хьана. Гьатта сечкийриз чарасуздаказ финикайни азад хьана…
ИкI тербияламишна СССР чукIурайдалай инихъ саки 30-40 йисуз чи акьалтзавай несилар. Алай вахтунда ибурун хиве Ватандин хатасузвал таъминарунин, Украинада женгинин махсус серенжем тухунин, фашизмдикай дуьнья хуьнин везифаяр гьатнава.
Гьа са вахтунда гележегдин несилринни, диде-бубайринни къайгъу чIугунин, дустни душман чара авунин, мад ва мад маса везифаярни ава. Гьазур яни чи жегьил несилар, 1990-йисалай инихъ хайибур, винидихъ лагьанвай хьтин везифаяр кьилиз акъудуниз? Ганани абуруз ахьтин чирвилер ва тербия? Чидани абуруз гьакъикъи тарих, “Ватандин ЧIехи дяве” гафарин мана? ЧIехи Гъалибвал мус ва гьикI къачурди ятIа? Ни къачурди ятIа? Чидани абуруз инсандин “ихтиярар” квекай ибарат ятIа? Гьи чIавуз абур гьикI хуьдайди ятIа?..
Ислягь уьмуьрдани дяведин шартIара инсандихъ сад хьтин ихтиярар хьун мумкин яни? Хуьз жедайди яни, кIан хьуналди, вири ихтиярар? Месела, датIана чими къулни, хъуьтуьл месни, дидедин хуьрекни, бубадин куьмекни агакьиз вердишарнавай жегьилдиз дяведин къайи блиндажда гьикI жедатIа?..
Чун рахазвай заседанидал са бязи векилрин, Донецкдинни Луганскдин женгерин блиндажрани, госпиталрани, сенгеррал хьана хтайбурун шагьидвилери къалурзавайвал, бязи жегьилриз дяведикай ерли хуш авач. Дяве хуш жедайди яни бес?.. Дяведикай кьил къакъудунин ниятар… Бязи командиррин тапшуругъарни гьахъсузбур хьиз акун мумкин я… Ихьтин “куьлуь-шуьлуьйрикай” къецепатай чун ва чи жегьилар гьакьван пара кIанзавайди хьиз къалурзавай “ихтиярар хуьзвайбуру” менфят хкудзава.
Агъаз кIанзавач. Амма фикириз тазва. Ислягь девирдани аскервиле къуллугъдикай кьил къакъудиз алахъайбур хьайиди рикIел хквезва. Гила дяве физва. Вични лап четинди ва гьакьван чиркинди. Тарихдай чидай хьтин дявейриз ухшар туширди… Общество вични виликанди яз амач. Ана “чиди” гаф “зиди” гафунилай вилик квайди тир. Гила “зиди” гафуни агъавалзава…
А обществодин сиясатдин кьилин игит зегьметчи инсан ва адан ихтиярар хуьн тир. Гила сад лагьай чкадал «жанаби манат» эцигнава. Манатдихъ аскерарни маса къачуз жедайдахъ инанмишарзава…
Бес буржи?.. Бес Ватандин аслу туширвал? Чун чна техвейла, маса ни хуьда бес? Махсус серенжемдик кьил кутурвалди, уьлкведай катнавай «гъетерини» «олигархри» хуьдани?
Гилани а “куьчерияр” чина “инсандин ихтиярар хуьн тийизвайдакай” рахазва. Яни жегьилар гужуналди дяведиз рекье твазва кьван… Гуя, кIан хьайила, аскердивай начагъзавай диде-бубадин патав хъфиз жезвач… Дяве чIугвазвай вирибуруз гуя сад хьиз килигзавач… Хайибурни тахайбур, жуванбурни патанбур ава кьван…
И «ихтияррин» тум-кьил авач. Амма метлеб сад я: бязибуруз армияда низам, къайда, мягькемвал, садвал хьана кIанзавач.
За гьавиляй жуван макъаладин кьилиз кьве мана гъанва: “инсандин ихтияр” ва “дяве”.
Дяведин шартIара, винидихъни лагьанвайвал, инсандин ихтиярар гьихьтинбур хьун ва гьикI хуьн лазим я?
Армиядин уставра аскердинни командирдин вири ихтиярар ва везифаяр, къайдаяр гьихьтинбур ятIа, ачухдаказ къалурнава. А ихтиярар, гьелбетда, адетдин уьмуьрдин шартIаринбуруз ухшарбур туш. Аскер женгинин уьмуьрдалди яшамиш хьун лазим я. МасакIа адакай Ватандин дестек жедач. Яни дяведин шартIари инсандин ихтияррилай Ватандин игьтияжар вилик кутун истемишзава. Ихьтин тербия авачтIа, армия хуьн, женгина душмандал гъалиб хьунин къаст хьун, патав гвайдахъ далу акалун, командирриз яб гун, гьуьрметни амукьдач…
Эхь, “инсандин ихтиярар хуьн” еке везифа ва кьилин макьсадни я. Амма Ватан хуьн тавуртIа, ви ихтиярар ни хуьда? ГьикI хуьда?.. Эхь, вахт, девир гзаф жавабдарди я. Гьар садавай гзаф крариз фикир гун истемишзава! Армиядани, адетдин гьар йикъан уьмуьрдани. Инсандин ихтиярриз ихьтин шартIара кIур гуз, гьахълувал квадариз, хсуси игьтияжар, итижар, “жуванбур” вилик кутаз, амайбур кваз такьаз хьайитIа, ахьтин гьалари квел гъун мумкин ятIа, лугьун четин я.
Чи общество, за кьатIузвайвал, гъейратлувиликайни жавабдарвиликай магьрум хьанвач. И кар чун рахазвай заседанидини субутна… Сагълам къуватар пара я. Гъейратсузринни саботажникрин рекьер агалдай серенжемарни кьабулда…
Советрин девирда жегьилар школада амаз аскервилиз гьазурзавай. Армияда къуллугъун пак буржи тир. Ахьтин ирс, яргъал тевгьена, арадал хкун лазим тирди чи къенин гьакъикъатдини истемишзава.
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
