Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

Гьар са девирдихъ хъсан ва пис терефар, кьетIенвилер ава. Алатай асиррикай рахайтIа, жуьреба-жуьре пачагьлугъри, ханлухри, гьукум гъиле авай ксари ва абурун гъилибанри чи улу-бубайрин кьилел тагъайди амач. Уьмуьрар, девирар сад-садалай фейи имтигьанар, азабар алудиз, четинвилерай экъечIиз, алатна. Къанлу вакIаз буба лугьудай, истисмарчи панагь яз аквадай вахтарни ата-бубайриз акуна. Гьихьтин къазаяр кьилел атанатIани, лезгийри чеб, чIал, чил, меденият хвена ва къенин девирдин несилрив агакьарна. И кьегьалвиляй абуруз баркалла!

Дагъвийрихъ уьмуьр серинарзавай, гуьгьуьл чIурзавай крар тIимил авачир. Абурукайни сад, кар алайди хизан патал бес кьадарда дуллух къазанмишдай шартIар, мумкинвилер тахьун тир. Дагълух хуьрера гьикьван зегьмет чIугвазвайтIани, рагарикай, кьваларикай никIер ийизвайтIани, анра сил, мух, къуьл, кIахар цазвайтIани, хизан са гужа-гуж хуьз алакьзавай. Ихьтин гьалари абур кьил хуьз яргъал уьлквейриз, шегьерриз финиз мажбурзавай. Чкайрал зегьмет чIугвадай карханаяр тахьуни, ХХ асирдин сифте кьилера виликдай хуьрера кардик квай сеняткарвилин гъвечIи цехар, мастерскояр, кIа­пIалар барбатI авуни мадни гзаф лезгияр кIва­ливай, чими къулавай къариблухдиз акъуд­на. Абурун къуват, зегьмет, алакьунар, гьатта вири уьмуьрни масабуруз девлет къазанмишзавай такьатдиз элкъвена.  Ихьтин­ гьалда чи халкьдин векилар къени ама ла­гьай­тIа, таб жедач. 1900-йисан сифте кьилера па­тарал фенвай лезгийрин кьадар агъзурралди гьисабиз жедай. Абурукай сад Куьре округдин Кьурагьрин наиблухдик акатзавай КIутIулрин хуьруьнви Агьмедов Къази тир.

Данарбан — шукIурт

КIутIулрин хуьр Кьурагьар галай патахъ хъфидайла, КIирийрин хуьрелай алатайла, рекьин эрчIи пата тепедал хкаж хьанвай. Гуьгъуьнлай дагъвийри, са тIимил агъуз эвичIна,  рекьин кьве патани кIвалер эцигна ва цIийи хуьр арадал гъана. Къейд авун лазим я, хуьруьхъ са акьван еке мулкар авачир. Гуьне пад дагълар, рагар, синер, къуза падни дагълар, тамар тир. Цадай никIер лап тIимил авай. Гьавиляй саки вири хуьруьнвияр са кап фан гуьгъуьна гьатна, патал физвай. Абурук кваз Агьмедни.

Вич-вичин кеспидин, уьмуьрдин иеси хьайила, Агьмедан хва Къазиди хсуси биографияда вичикай ихьтин малуматар ганай: “Заз дах лап тIимил аквадай. Дидедивай хабар кьурла, ада жаваб гудай: “рикIиз кьей бала, дахди зегьмет чIугвазва, чаз недай са кьас фу къазанмишзава. Вакай адаз ­куьмекчи жедай югъ кьванни мукьвал хьа­най­тIа” лугьуз, дуьаяр ийидай. Гьелбетда, зун гъве-чIи­ди тир ва заз закай гьихьтин куьмекчи хьун лазим тиртIа, гъавурда ­акьадачир. Хуьре авай­ла, дах нянихъ геж хьиз кIвализ хкведай. Дидеди адаз гъилер-кIва­чер чуьхуьз куь­мекдай ва ахпа къулан патав кавал экIя­дай, дахни адал яргъи жедай. Дагъдин векье­рикай гьазурнавай чай хъваз-хъваз дах ачух же­дай, ахпа ада захъ галаз ихтилатардай, кьисаяр, хкетар ахъайдай. Са вахтара дах яргъалди ахквадачир. “Ам, чан дидедин, гъур­батда ава,- лугьудай дидеди.- Аллагьди вич сагъ-саламатдиз хуьрай ва чазни ам хтана акурай. Амин лагь, чан бала, амин лагь. Хизандиз са дегишлух­, гъиле-тупIа экъуьрдай кепекар, ризкьидихъ дегишардай пек-партални гваз хтайла, чи гьалар са бубат хъсан же­да” лугьудай дидеди ва Аллагьдиз мадни дуьаяр ийидай.

ЦIуд йисни тахьанмаз закай дахдиз дидеди лугьудай куьмекчи хьана. Жемятдин данаяр хуьз эгечIай заз хуьруьн вири мулкар, гъилел алай вад тIуб хьиз, чир хьана. Тик синерал, рагарал акьахна яргъариз килигдайла бейнидиз аламатдин фикирар къведай: яраб вилиз аквазвай дагъларилай анихъ вуч галатIа? ЧIехибурун сивера авай Дербент, Къуба, Баку шегьерар гьина авайди ятIа? Яраб абур заз аквадатIа? Зун и хуьре гьамиша данарбан яз амукьда жал?”.

Вакъиаяр акьван  фад-фад кьилел атана хьи, фикирар гьакъикъатдиз элкъвена ва жавандиз амукьайди абуруз муьтIуьгъ хьун тир. Азарди хизандивай дах къакъудна.  Кавхади данарбанвални масадан хиве туна. 12 йисавай Къазини фикирра ажайиб шикилар чIугур Дербентдиз акъатна. Лап сифте йикъа­ра ам гъавурда акьуна хьи, кесибдиз, етимдиз шегьердикай дад авайди туш. Хуьре гишин касдал са кьас фу гудайдини гьикI хьайи­тIани гьалтдай. Амма шегьерда ихьтин фикир авун еке ягъалмишвал тир. Са шумуд югъ  гишила куьчейра лав гатаз акъудайдалай гуьгъуьниз Къазидин “бахтуни” гъана. Ам фу маса гузвай туьквендин иеси эрмениди шукIуртвиле кьабулна. КIараб мягькем тахьанвай лезги балади вичин кIула гьатай пар ялна. Ада эрменидин кIвалера тавур кар амукьнач. ШукIурт тир ман, шукIурт. Кьве йи­суз ада эхна, мад давам гуз хъхьанач. Къуншидал алай са лезги халуди Къази яхулви чекмечидин патав тухвана. Кьве йисуз гадади адахъ галаз кIвалахна. И вахт бушдиз фе­нач, адаз вичин кьил хуьдай чекмечидин пеше чир хьана.

Чекмечи — студент

Гьарай-эвер галаз 1917-йис атана. Кьиблепатан Дагъустанда, гьакI Дербент шегьердани къалмакъалар гзаф жезвай. Чекмечи яхулвиди Къазидиз, вичин хциз хьиз, (ла­гьай кар гежел тевгьена ийидай лезги гада адаз хуш хьанвай) меслятна: “Владикавказ пара тIарам шегьер я. Аниз гьар патахъай девлетлу инсанарни къвезвайди я. Чекмечивал ийиз хъсан пулни къазанмишиз жедай чка я. Ана са акьван къаларни авач, заз чизвайвал. Вач гьаниз, жегьилзамаз жуваз са тIи­мил кьван кепек-шагьи кIватIа”. Меслят кIу­тIул­видиз хъсан акуна ва ам гатфариз Владикавказ шегьердиз рекье гьатна. 1918-йисан майдалди Къази ина амукьна. Инкъилабдилай гуьгъуьниз шегьердин секин уьмуьр къурхулувилик акатнавай ва ина акъвазун лезги гададиз хъсан акунач. Гьикьван лагьай­тIани, Дербент жуван чка тир, чидайбурни авай,  хуь-руьвайни яргъа тушир. Герек чIавуз аниз хъфиз, хквез жедай. Гьа ихьтин фикирар гваз Къази къадим шегьердиз хтана ва ада чекмечивилин кеспи давамарна.

Амма секинвал адаз акунач. Виринра гъулгъула авай. Инсанар чеб чпел элкъвезвай, ярубуруз, лацубуруз, хузаинриз, кесибриз, аксибуруз пай хьанвай. Садбуру цIийи гьукум патал женг чIугвазвай, масадбуру пачагьлугъдин, ханарин, беглерин тереф хуьзвай. Бязи дестеяр гьукум чпин гъиле кьаз алахънавай. Вуж вуж ятIа  кьил акъудунни четин тир. Къазидиз гьа и четин вахтунда къунши хуьруьнви Куьре Маллади (Малла Куьринский, Кьурагь райондин Кумухрин хуьр) куьмекна. Малла лезги большевикрин кар алай векил тир. Къази абурун жергейриз гьахьна ва гуьгъуьнлай ам Куьре Малладин вах Селминазал эвленмиш хьана.

1918-йисан июндиз Къази РКП(б)-дин Дербент шегьердин партийный комитетда партиядин жергейриз  кьабулна. Жегьилдин уьмуьрни гьа къалабулух квай вахтуниз килигайди хьана. Инал чаз а чIаван вакъиайриз талукь са шумуд документ гъун хъсан аквазва. Абур чав рагьметлу тарихчи алим Бабаев Алимегьамеда вуганай.

1919-йис. Дербентдин куьчеяр даш­накрив,  деникинчийрив  ва  бичераховчийрив ацIанва. Эрменийрин кешишди “Къазиди зи мукьва-кьили яна, кьейиди я” лагьана        ам дашнакрив дустагъ ийиз тазва. Аллагьдиз шу­­­кур, большевикрин куьмек вахтунда агакь­на­ ва кIутIулви душманрин гъиляй ах-къудна.­

1920-йис. Къази Агьмедов шегьердин рабочийрин профсоюздин Союздин чекмечийрин секциядиз кьабулзава. Гьа и йисуз гададив чIулав хабар агакьзава: кьуьзуь диде рагьметдиз фена. Ам секинарна, Къази шегьердиз хъфизва ва Дербентда ачухай Кьиблепатан Дагъустандин халкьдин майшатдин райондин Советдин хамар гьялдай карханадик экечIзава.

Коммунист общественный краривайни къерех туш, ада чIехи юлдашрин жуьреба-жуьре тапшуругъар кьилиз акъудзава. Идан гьакъиндайни са чарчи шагьидвалзава: “За, Куьре округдин исполкомдин председатель Б.Гьажиева, Куьре округдин виликан жа­вабдар секретарь Симонова ихтибар авур лап сирлу 72 чар авай дело ва Дагкомдин 8-нумрадин протоколдин копия юлдаш Къ.Агьмедовавай кьабулна”.

Алакьунар авай ва дирибаш жегьилдин гележегдикай фикир авуналди, чIехи юлдашри Къази Агьмедов Буйнакскдин партшколадиз рекье туна. Курсарилай гуьгъуьниз ада Москвадин Бухаринан тIварунихъ галай рабфакда кIелунар давамарзава. 23 йиса авай жегьилдилай уьлкведа кьиле физвай вакъиайриз, дегишвилериз вичин къиметар гуз алакьзавай. Ада кIелунизни, вичин чирвилер артухарунизни кьетIен фикир гузвай. Каникулриз Дагъустандиз хтайла, ада РЛКСМ-дин ячейкайрин кIвалах хъсанарунин карда хуьрерин комсомолриз еке куьмекар гана.

РЛКСМ-дин Куьре округдин комитетдин жавабдар секретарь Пряничникован къул алай са документда кхьенва: “1924-йисан га­тун варцара студент Къази Агьмедова Штула, КьепIирдал, Кьурагьа партиядин ва комсомолдин членрин арада гъавурда тунин кIва­лах тухвана. Ада партиядин ва комсомолдин тешкилатар кIвачел акьулдунин карда хейлин куьмекар гана”.

И йисара Агьмедован уьмуьрда рикIелай тефидай бахтлу вакъиаярни кьиле фена. Адани Селминаза хсуси хизан арадал гъана. Къазиди дагъларин таватни Москвадиз хутахна ва амни рабфакдик кутуна. Кьурагь дагъларин къужахда чIехи хьайи балайри уьлкведин меркезда жуьреба-жуьре халкьарин векилри кIелзавай чкада чеб садалайни усал къалурнач. ГъвечIи чIавалай лезги халкьдин лап хъсан адетар ва къилихар кьабулнавай жегьилри чеб гьар са карда лайихлувилелди тухузвай. Гьавиляй абур Москвада туна. Милли республикаяр кадрийрихъ муьгьтеж вахтунда им куьлуь-шуьлуь кар ту­шир. Къази Марксан ва Энгельсан институтда ва Селминазни школада кIвалахал кьабулна. Кьве йисалай Селминаз КIутIулиз хтана ва ада дагъви рушар савадлу авунин кардик вичин пай кутуна.

Фяле — аскер

Пуд йисуз Къ.Агьмедова сиясатдин институтда зегьмет чIугуна. Им къуллугъдин жигьетдай гурарай виниз хкаж жедай лап кутугай чка тир. Амма Агьмедов инай экъечI­зава ва токарвилин курсар куьтягьна, Москвадин 24-нумрадин заводда 4-разряддин токарь яз кIвалахал акъваззава.

Агьмедован ихьтин карди ам чидайбур тажубарна. Властдин вини кукIушриз экъечI­дай ва я алим жедай мумкинвал аваз, ада зегьметдин рехъ михьиз маса патахъ элкъуьрна. Лугьунриз килигна, адаз уьлкведа кьиле физвай са гьихьтин ятIани  вакъиаяр ва институтда тIвар-ван авай инсанри чеб тухузвай тегьер бегенмиш хьанач.

1931-йисан 15-июлдиз ВКП(б)-дин Да­гъустандин обкомдай Москвадин Замоскворецкий райондин партийный комитетдиз чар ракъурзава: “Чна квевай тIалабзава, пар­тия­дин член Агьмедов Къази ВКП(б)-дин Да­гъустандин обкомдиз рекье хтун. Къачунвай чирвилериз, алакьунриз ва партийный тежрибадиз килигна, чаз ам регьбервал гудай къуллугъдал тайинариз кIанзава. Адан кIва­лин адрес: Земледельческий переулок, 12 квартал, 24 кIвал”.

Делилриз килигайла, кьатIуз жезва, ­Агьмедова партийный къуллугъар галай патахъ кам яргъи авунач ва гьа са вахтунда коммунист лагьай тIварцIел леке гъидай кардизни рехъ ганач. КIвалахзавай чкада коммунистри адаз еке гьуьрмет ийизвай. Мисал яз, 1932-йисан декабрдиз заводдин парт­комди ам Бабринск-Донская станциядал алай шахтеррин арада партийно-массовый кIва­лах тухун патал рекье тунай. 1933-йисуз “Москвадин рабочий” газетдиз Къ.Агьмедовакай макъала акъатзава. Ана Къази Агьмедов СССР-дин фармацевтикадин промышленностдин Вирисоюздин профсоюзрин союздин 1-съезддин делегат, райкомдин член, ВКП(б)-дин Фрунзенский райкомдин ревизионный комиссиядин председатель тирди къейднава.

Меркезда авай дагъвиди хайи хуьрни рикIелай алудзавачир. 1938-йисуз КIутIулрин жемят Молотован тIварунихъ галай колхоздин мулкариз талукь месэлади кIеве тунай. Абурун куьмекдиз Агьмедов атана. Колхоздин председатель Магьмудова адан тIвару­нихъ доверенность кхьизва ва адаз майишатдиз талукь вири месэлаяр гьялдай ихтияр авайди тестикьарзава. Къазиди вичин вири мумкинвилерикай менфят къачуна ва хуьруьн колхоздин кIвачихъ гьуьжет алай чил ядайвал авуна.

Къази Агьмедован уьмуьрдикай жезмай кьван гзаф делилар чирун патал зун адан руш Гьажиева Зарият Къазиевнадихъ галаз алакъалу хьанай. Ада вичин дахдикай икI кхьенай: “Гзаф крар зи рикIел аламач, зун гъвечIиди тир. Чи кIвализ датIана дахдин дустар къведай. Дидеди хинкIар, пичIекар гьазурдай. Мукьвал-мукьвал чун шегьердин къерехдиз, там квай чкайриз фидай. Дахдиз тама къекъвез гзаф кIандай. Ам пара секин, сабурлу итим тир. Ада гьевесдивди ктабар кIелдай. Ам маркаяр кIватIунални машгъул тир. Гитлера дяведик цIай кутурла, дах гуьгьуьллувилелди Москвадин ополченидик экечIна. Фронтдай адан кьуд чар хтана. Ада вич разведкадин ротада авайдакай, гьар кьве йикъалай разведкадиз физвайдакай кхьенай. Эхиримжи чар 1941-йисан 23-сентябрдиз Смоленскдин областдин Ельн шегьердай хтанай. Мад чаз дахдикай ван-сес амукьнач. Ди­де Селминаза талукь идарайриз кхьинар авуна ва са вахт алатайла, тайин жаваб ахгакьна: “Къ.Агьмедов 1941-йисан 6-декабрдиз гел галачиз квахьна…” Дидеди дах вич рекьидалди гуьзлемишнай. Ам 1979-йисуз рагьметдиз фена. Дидеди хейлин йисара ВНИХФИ-да техник-химик яз кIвалахна. Дяведин йисара ам ПВО-дин дружиницани тир. Адаз кьве медаль ава. Диде Ленинан орден гун патални къалурнай, амма адан стха къанни цIуд лагьай йисара дустагъ авунвайди я лугьуз, орден ганачир…”

СтIал Сулеймана тариф авур властдин дирек, рикI ипек, фялевал иер акур кIутIул­види гъвечIи чIавалай намуслу, лайихлу, баркаллу уьмуьр тухвана ва Дагъустан, Россия патал лап четин йисара вичин хиве гьатай везифаяр дирибашвилелди кьилиз акъудна. Ахьтин инсанар чна гьамиша рикIел хуьн лазим я.

Нариман  Ибрагьимов