Шаир бажарагъдиз гьикьван кьакьан, кьатIунриз гьикьван дерин яз хьайитIа, гьакьван адан туькIуьрунрикай, эсеррикай рахаз четин жеда. Мисалда лугьузвайвал, са касдин кIвалахдин нетижайриз къимет гун патал, адан шаламар алукIна, ам фейи вири рекьера къекъуьн герек я. Анжах им регьят кар туш: масадалай а рехъ тикрар хъийиз бажагьат алакьда.
Мамед Халилов 1961-йисуз Рутул райондин Агъа КIатIрухрин хуьре колхозчи Гьажихалилан хизанда дидедиз хьана. Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийихуьре мектеб акьалтIарна, Мамед сифте физикадинни математикадин, ахпа тарихдин факультетрик экечIна. Амма а терефрикай гьяз татай гадади майишатдин техникум куьтягьна. Мамеда гзаф пешеяр гъилелай авуна: эцигунардайди, тамар атIудайди, колхоздин председатель, зоотехник, “Ухтома” карханадин директор ва мсб…
Амма Аллагьдин патай вичиз ганвай кьетIен бажарагъди жегьил литературадиз гъана. 1980-йисара ам хизанни галаз Ярославлдин областдиз куьч хьана.
2011-йисуз Ярославлда адан шиирринни гьикаяйрин сифте ктаб — “Базалтдал кхьинар”, адан гуьгъуьналлаз “Къванерин экв”, “Куьтягь тавунвай повесть дагъларин…” ктабар акъатна.
Гьикаятдин “Регъ патахъай дакIарар авай кIвал” ктабдай Мамед Гьажихалиловичаз шаир Иван Сурикован тIварунихъ галай Ярославлдин областдин лауреатдин тIвар ва премия гана. 2019-йисалай Мамед Халилов Ярославлдин областдин писателрин Союздин регьбервилиз хкяна.
Хайи чIал туьрк чIалан кIатIрух нугъат ятIани, Мамед Халилова вичин эсерар урусдал кхьизва. Адан шиирарни гьикаяяр, критикадин макъалаярни эссеяр урусдалди кIелзавайбурун арада машгьур я. Мягьтел жедай кар ам я хьи, зурба шаиррини гьикаятчийри устадвилин гелер тунвай зурба урус литературада дагъвиди, кIатIрухвиди, вичиз кьетIен рехъ жагъурнава.
ТIебии кьатIунри, генг ва дерин бажарагъди, уьмуьрда стIал-стIал кIватIнавай чирвилери Мамед Халилован эсерриз жанрийринни темайрин, шикилринни рангарин, фикирринни къаматрин цIийивал, чIаланни хатIунин кьетIенвал гузва.
“Шейэр за жуваз аквазвайвал ваъ, жуваз чизвайвал кхьизва”, — лагьанай Пабло Пикассоди. Гьатта адетдин таниш затIаризни вакъиайриз Мамед Халилова чав масакIа килигиз, кьатIуниз тазва.
Мамед Халилован шииррай адетдин инсандин рикIин тешвишвилер, гагь мили, гагьни туьнт жезвай гьиссерин вири рангарни тавар аквазва. Гьелбетда, адан шииррин гьар са цIарцIе шаирдин рикIин къудгунар ава.
Эхь, чида заз: гьахъвал авач йифера,
Яргъал фидач туьнт ашкъидин цIаярни.
ЯтIани зи ухьт квахьда ви гелера:
“Хъфимир вун! Зи рикI вуна кукIвармир!”
Шаир ва гьикаятчи Евгений Гусева Мамед Халилован эсеррикай икI лагьанай: “Адан шииратди адетдин кIалубралди, керчек къаматралди, кьатIунрин цIийивилелдини викIегьвилелди, гафунив ва литературадив къадир чиз эгечIунивди вичелди чIугвазва. Адан шиирарни гьикаят чпиз хас керчеквилелди, халисанвилелди, къаматринни гьиссерин кьакьанвални адетдин аскIанвал пайгардаказ сад авуналди чара ийиз жеда”.
Европадинни Азиядин (Евразиядин) культурайрикай лап хъсан терефар къачузвай Халилова Дагъустандин дагъларин кьакьанвални Урусатдин чуьллерин сергьятсузвал, дагъви руьгьдин атIугъай кIевивални урус халкьдин руьгьдин гегьеншвал мукьва ийизва. Дугъриданни, Мамед Халилован эсеррай чаз кьве жуьредин къилихар, къаматар, руьгьдин алемар аквазва. Са патахъай, кьакьан дагъларин къаматар, дагъви зегьметчидин азад философия, зегьметчидин нарагьат уьмуьр, гьар йикъан дердиярни къайгъуяр… Муькуь патахъай, Урусатдин, чилав таквадай хьтин генг чуьллер, кьакьан, къалин тамар, шти (простой) инсанрин адетдин къайгъуярни дердияр… Писателдилай и кьве терефни чеб чпив кьадайвал, тIебиидаказ, дигана агудиз алакьзава.
Зи руьгь муьтIуьгънава кьве тIебиатди:
Са пай буржлу я зи дагълариз хайи.
Садни — урус цуькверин къияматди,
Сергьят авачир кьван чуьллери гайи…
Эхь, Мамед Халилова вичин шиирра бязи чара-чара затIар, чеб чпиз къаншарба-къаншар къилихарни гьиссер мукьва ийизва. Ихьтин къилих, къаншарба затIариз къал квачиз килигун, абурун гъавурда акьаз алахъун – им дагъвидин къилихдин дибда авай кар я. Вучиз лагьайтIа, гъвечIи чIавалай дагъвияр гзаф чIаларив, миллетрив, медениятрив, динрив вердиш я. Гьавиляй дагъвидиз инсандин и лишанриз ваъ, адан инсанвилиз къимет гун хас я.
ЧIижре, гьар жуьредин цуькверикай миже кIватIна, вирт гьасилдайвал, гафунин устад Мамед Халиловани вичин милли руьгь маса халкьарин эменнагьрикай сечмеяр къачуналди варлу ийизва. Амма шаирди вичин эсерра, иллаки шиирра, гафаринни цIарарин артуханвилиз, гекъигунрин къалинвилизни тарифрин шитвилиз, къаматар ва хесетар кьасухдай чIагуруниз рехъ гузвач. Н.Некрасован гафаралди лагьайтIа, Мамедан шиирар “гафариз дар, фикирриз генг” я.
Дагъвиди гьи чIалалди кхьейтIани, адан эсеррай дагъвидин руьгь, милли кьатIун, халкьдин адетар ва милли ахлакь аквада. КIелзавайдаз Мамед Халилован эсеррайни къаматрин милливал, алемдиз дагъвидин вилерай килигун, инсанрин ва инсандинни тIебиатдин арада авай алакъайриз дагъви кьатIунрай къимет гун аквада. Гьавиляй ам лап халкьдин дерин къатарай акъатнавай, жемятдихъ, бубадин кIвалихъ галаз алакъаяр квадар тавунвай хва я лугьуз жеда.
Вичин 60 йис хьанвай Мамед Халилов къе Дагъустандин ва Урусатдин писателрин вилик жергейра ава. 5-февралдиз Урусатдин писателрин Союздин Шолохован тIварунихъ галай залда Мамед Халилован юбилейдиз талукь межлис кьиле фена. Анал рахай вирибуру Мамед Халилован кхьинриз зурба къимет гана.
Къуй вахъ мягькем сагъвал, илгьамдин диривал авай яргъал уьмуьр хьурай, чи къелемдин стха!
Фейзудин Нагъиев
