Чкадин самоуправление вуч ятIа? Адакай алай аямда, Горбачеван «перестройкадилай» гуьгъуьниз, чи обществода гзаф рахазва. Эхиримжи вахтунда “чкадин самоуправленидиз” талукьарнавай хейлин мярекатарни кьиле фена. И йикъара РФ-дин Президентди чи хейлин регионрин кьилерихъ галаз тешкилай махсус совещанидал и месэла генани гегьеншдаказ ва дериндай веревирдна. Метлеб сад тир: регионри виликди еримишзавайди хьиз, муниципалитетрини (яни чкадин самоуправленийрини) гьа тегьерда агалкьунралди чкадин экономика, культура, яшайиш, образование, здравоохранение ва амай хилерни виликди тухун лазим я.
Куьрелди, чи халкьди, гьар са хизанди, чеб алай чкайрал яшайиш виликди тухунин жигьетдай гьакъикъи мумкинвилер авайди гьисс ийин, шартIар жен…
Инал гъанвай баяндай аквазвайвал, “чкадин самоуправление” ибарадик чи къенин обществоди (гьукуматди) еке умудар кутунва. “Самоуправление” “жува-жув идара авун”, “чкадин гьукум” (власть) лагьай гаф жезва.
Чун гъавурда акьазвайвал, гьар са хуьруьз, поселокдиз, райондиз, шегьердиз (муниципалитетриз) гьарда вичи-вич идара ийидай, масадалай аслу тушиз, чкадин эвелимжи месэлаяр вилик кутадай, вахтунда абур гьялдай ихтиярар ганва. За гьавиляй макъаладин кьилиз “Ихтиярар — гьуьлер кьван” ибара гъанва.
Куьрелди лагьайтIа, гьар са хуьрни гъвечIи са пачагьлугъ хьиз я. Хуьруьн пачагь — хуьруьн кавха. Адан патав гвай къуллугъчиярни, депутатарни — кавхадин везирарни векилар — пачагьдин эмирар кьилиз акъуддайбур. “Самоуправлениди” и гъвечIи “пачагьдиз” тамам ихтиярар гузва. ГьикI хьи, ам чкадин агьалийри хкязава, адаз ихтибарзава. И касдини халкьдин ихтибар, ян тагана, гъейратлувилелди кьилиз акъудун лазим я. Садалайни аслу тушиз, садахъ галазни мидявал авачиз…
И гъвечIи “пачагьди” вичелай вине авай “пачагьдин” (инал райондин) вилик халкьдин кар алай важиблу месэлаяр эцигун герек я, эгер а крариз хуьруьн къуватар бес жезвайди туштIа. Месела, алай вахтунда гъиле кьунвай хуьрер газламишунин, анра образованидин, здравоохраненидин, шей гьасилдай, хаммал гьялдай идараяр, карханаяр эцигунин ва кардик кутунин крариз къуват гун райондивай, районди лагьайтIа, республикадивай истемишин. Чкадин ва патай къвезвай (государстводин, гьакI кьилдин ксаринни) къуватар сад ийин, абуруз чкадал къулай шартIар яратмишин.
Амма ихтияррикай ни гьикI менфят къачузва? Авани чахъ гьакьван савадлувилелди, карчивилелди, халкьдихъ рикI куз, адан къайгъуйрин яцIа гьахьна, кIвалахзавай чкайрин кьилер?
Чи хуьреринни районрин администрацийри гьикI кIвалахзава? Рази яни халкь абурун, яни чкадин чиновникрин, къуллугърилай? Йисаралди са гъвечIи месэла кьванни, месела, хуьруьн кIамал са муьгъ, булах, ким, чкIанвай рехъ туькIуьр техйизвай, сал дигидай цин хвал акъаш тийизвай, игьтияж авай хизанрин дуланажагъ хъсанардай са куьмекдин рехъ (чил гун, жуван кар ачухиз пул гун, аялар къаюмвилик кутун ва икI мадни) жагъур тийизвай кьил ва я чиновник, депутат чкадал низ герек я?
И йикъара чи телеканалдай Москвадин областдин са хуьре агьалийрин къайгъуйрив чкадин муниципалитет (кьил ва адан чиновникар) эгечIзавай тегьер къалурзавай. Аялар гзаф авай хизанриз чилин участокар чара авуна. Амма анаг датIана яд кIватI жезвай вир, уьлен яз хьана. Аниз я рехъ туькIуьруникай, я маса шартIарикай фикирзайбурни авач. Къариярни къужаяр, аялар хурухъ галай дидеяр и дердийрин гуьгъуьна аваз йисар физва. Администрациядин кьили вичин хизан галаз гагь са, гагь маса санаторийда “ял язава”.
И “пачагьдин” патав арза гваз фин патал виликамаз адан ктабда нубат кьун герек жезва…
Кьил авачир чкада маса къуллугъчийри кIвалахдани? ГьикI кIвалахда? Ибуруни чпин “кьилелай” чешне къачузва… Хуьруьн администрациядиз агьалияр кьабулдай ва кьабул тийидай йикъар вучиз жезвайди ятIа? Месэлаяр гьар юкъуз арадал къвезвайди я эхир.
Зи рикIел гьасятда жуваз чи хуьрерани районра акур бязи агьвалатар хтана. Райондин кьилин, ва я адан къуллугъчийрин (управленийрин, отделрин руководителрин) патав физ халкьдивай виликамаз сиягьар туькIуьриз тазвайбуру “самоуправленида” гьи конституциядал бинелу яз кIвалахзавайди ятIа?
Чкадин чиновник ва я депутат адан кIвачел къвезвай агьали гьи чIавуз хьайитIани кьабулиз гьазурди хьун лазим тушни?.. Амма…
Чи районрин кьилерин патав физ кIан хьайи зун, “чIехиди авач, командировкадиз фенва” лугьуз, са шумудра элкъуьрай, амма гьа юкъуз гьа герекбур чпин “къайгъуйра” аваз, гьалтайди рикIел хквезва. Гилани чи чкадин “регьберар” гьакьван вафалу яракьлу къуватри хуьзвачни?..
ГъвечIи чиновникри икI алдатмишайла, чIехибуру вучзаватIа? ГъвечIибуру тарс чIехибурувай къачузвайди я эхир…
Зи фикир я, аквар гьаларай, гьукуматдин лап вини мертебайрани и кар гьисснава, чиновникрин кIвалахда (агъадай винелди вири мертебайра) лап еке дегишвилер тун истемишзава. Ихтиярар — гьуьлер кьван, ихтибарар (халкьдин патай) гъвелер кьван тежедайвал…
Чкадин властри чпин везифаяр (абурукай чун макъаладин эвелда раханва) вахтунин истемишунрин дережада аваз тамамаруникай, месела гьакIани тIимил тир чилерикай хийирлудаказ менфят къачун лазим тирдакай республикадин Кьил Сергей Меликова Халкьдин Собранидиз вичин Чарче лагьанва. Месэлаяр кар алайбур я. Крар чпелай аслубуруз кис жедай вахт амачирди чир жен… Республикадин хуьруьн майишат (уьзуьмчивални багъманчивал), кьезил промышленность (чкадин хаммал гьялдай), балугъчивал, гежел тевгьена, хкажна кIанзава…
Зи кьатIунрай, чи чиновникар, иллаки чкайрал алайбур, фад уяхарун патал государстводи абуруз гузвай кьван кьезилвилерикай, чинериз гузвай чIехи мажибрикай магьрум ийин. Авунвай гьакъикъи кIвалахдиз, крариз, тамамарзавай везифайриз килигна мажибар тайинарайтIа, къулай кабинетрай, белки, абур фад экъечIда, датIана халкьдин къайгъуйрик жеда…
Мердали Жалилов
