«Сабурлувал жуьрэтлувилин диде я».

Дмитрий Лихачев

Заз зи ихтилат са гъвечIи къара­ви­лиди­лай башламишиз кIанзава. Бел­ки, кIелза­вай­ди зи гъавурда дуьз акьан. Белки, завай зи фикирар гьар садал тамамвилелди агакьариз жен. Тарихчи са алим хьаналда. Хуьрерин тарих чирун патал ам гьар са хуьруьн сурара къекъвезвалдай. Нубатдин хуьруьз фейи алим къванерал алай аламатдин рекъемрални кхьинрал расалмиш хьана. Гьар са къванцел сурун сагьиб хайи ва кьейи йисар атIанвай, амма кIаникай «10 йисуз яшамиш хьана» ва я «20 йисуз яшамиш хьана» гафар алава хъувунвай. Бязибурал «гилани яшамиш жезва» гафарни алай. Алимдай агь акъатна. Адан зигьиндин кIвалах са легьзеда акъвазналда. Эхирни ам вичихъ галай хуьруьн тарихдин муаллимдихъ элкъуьниз мажбур хьана.

— Зи кьил какахьнава, гьуьрметлу муал­лим. И къванцел алай рекъемриз килигайтIа, — ада патав гвай сурун къван къалурна, — кас 100 йисуз яшамиш хьана, амма анал 70 йисуз ада фана тIуьрди тестикьарзава. «Гьамишалугъ яшамиш жезва» гафари зун алдатмишарзава.

— Вири гьахълу ихтилатар я, гьуьрметлу алим, — башламишна вичин ихтилат муал­лимди. — Чи хуьре инсан яшамиш хьун ада кIвал эцигай, багъ кутур ва велед чIехи ийиз­ хьайи йисалай башламишна гьисабзава. Гилани яшамиш жезваз къалурнавайбур Ватандин азадвал патал чан ганвай игит рухваяр я. Баркалла абуруз! Гъавурда акьур алимди вичин кIвалах давамарна. Амма кIвализ хтайла, ада папаз лагьана: «Зун кьейила, зи сурун къванцел «кьенваз хана» кхьирай».

— Вучиз? — суал гана аламат хьайи папа.

— Вучиз лагьайтIа, къари, за кIвал эцигнавач. Чахъ авайди гьукуматдин сандух я. Завай багъ кутаз анихъ  амукьрай, тар акIу­ризни хьанвач. Велед чIехи ийизни зун гьазур туш.

Касди вичиз акур аламатдикай папаз ихтилатна.

Тарифлу уьмуьрар къени давам жезва ва жеда. Зи ихьтин фикир тестикьарун патал СтIал Сулейманан райондин Сардар-хуьре яшамиш хьайи «Мамлакат» манидин автор, шаир, дидед чIал патал къелем гваз «дяведа» хьайи ва чIалан мезрейра вишералди къеврагь жегьилриз чирвилерин къилав гайи Межидов Абдурагьман муаллим рикIел хкун бес я. Ам фана  дуьньяда 80 йисуз яшамиш хьана, амма адан сурун къван «гилани яшамиш жезва» гафар кхьиниз лайихлу я. Вучиз лагьайтIа, ада хуьре кIвал эцигна, багъ кутуна, чIал патал­ тухвай бягьсина вичин чан серфна. Несил­ни­ чIехи авуна. Гъил ва рикIер ачух инсанар­. Абурукай сад бубадин илгьамчивал давамарзавай Сардар Абил, Дагъустандин лайихлу юрист, лезги писателрин Союздин председатель, филологиядин илимрин кандидат, шаир ва гьикаятчи, «Гъетрен нур», «На­мус», 5 ктабдикай ибарат «Кьве дидедин хва» ктабрин автор. Ибурулай алава яз, ада «Бушлат» повестни чав агакьарнава. Алакьна адала­й вичин алмасдин кIусар хьтин фикирар са шакъада кIватIиз ва ялавлу лепедиз элкъуьриз, къизгъин ши­кил яратмишиз. И кардикай Дагъустандин лайихлу муаллим Зиядхан Къараханова 2023-йисан 3-августдин «Лезги газетда» вичин «Ватандашвилин чешмейрай» кьил ганвай макъалада ихтилатзава. Амма повестдин руьгьдин деринриз эвичIнавач, ада мана галай-галайвал ачухарнава. Эсердин къенепатан дуьнья квекай ибарат ятIа, сир яз тунва. Гьавиляй заз повестдин жалгъайрикай, абурун маналувилерикай ачухдиз рахаз кIанзава.

Сабурлувилелни вафалувилел бинеламиш хьанвай «Бушлат» повесть юкьван гьалдин кIалубар аваз чал агакьнава. Ктабдин жилд патал шикилдин цIалцIам чар ишлемишнава. И кар, белки, редакторди повестдин туькIуьр хьунин багьавал аннамишна авунва жеди. Им сад. Кьвед лагьайди, чинал алай шикилди чаз ктабдин булахар къанлу дяведин вакъиайрай ацIанвайди къалурзава. Мад са затIуниз фикир гана кIанзава — къелемдиз. Хъиткьиннавай цIун ялавди таза къелемдиз са гьихьтин ятIани таъсир ийизватIани, ам пучдай къуват адахъ, цIухъ, амукьзавач. Таза къелем дяведа женг чIугвазвай жегьил аскеррин жанлувал хуьзвай къуватни яз хьун мумкин я. Гьахьтин гужлу ярж.

Повестдин вахт къенинди я, савашдин майдан — Украина. Эсерда Мегьамед, капитан Сидоров, Агьмедан буба Муса, Мегьамедан буба Саид ва диде Зуьгьре, Андрей, Наташа ва масабур хъсан къилихринбур, силисчияр, миллетбазар, Фируза ва масабур пис къилихрин инсанар яз къалурнава. Повестдин кьилин игит Мегьамед я, адан къаматдалди чав авторди, къаршивилин къайдада туькIуьрнавай и повестдин кьилин мана агакьарзава: гьам сиясатдин, гьамни яшайишдин.

Мегьамед Лезгистандин векил я, амма авторди адан тамам ери-бинедин тIвар кьазвач. И карди чаз лугьузва хьи, Мегьамед хьтин игит рухваяр Лезгистандин гьар са хуьре, гьар са кIвале чIехи жезва, ава. Ихьтин къайдади Мегьамедан къамат кIелзавайда  гегьеншдиз кьабулзава.

Повесть чечен ва лезги миллетрин жегьил несилдилай башламиш жезва. Сад лагьайди, авторди дуствилихъ, каинатдихъ хьиз, часпар авачирди раижзава. Кьвед лагьайди, чаз ата-бубайри аманат яз тунвай хванахвавал къенин юкъузни вилик физвайди авторди шаклувилик кутазвач. Фикир авуртIа, халкьарин дуствал чи бейнийра, къизилдин къаяб яз, цIурурна цанва. Маса гафаралди лугьун хьайитIа, дагъвийрин ахьтин къилихар гьулдандин жуьрейрин къаришмадикай гатанвай туруниз ухшар яз къалурнава авторди. ГьакIни ада вичин кьилин игит ва чешнелу инсанперес иштиракчияр, винидихъ лагьанвай фикирдал бинеламиш хьана, руьгьдалди чIехи авунва, мягькемарнава.

Урусрин машгьур писатель Лев Толстоя икI лагьанай: «Инсандин гьакъикъи къуват туьнтвал, къизмишвал туш, секинвал, сабурлувал я». Килиг садра, жегьилрин диде-бубаярни гьикьван сабурлу инсанар ятIа. Гаф лугьудайла, кар ийидайла, абуру тади къачузвач. Лазимсуз кIвалахриз рехъ тагун патал абуру гьар са къадам, бубайри лугьудайвал, иридра алцумзава. И карди абур дуьз ва гьахълу рекьел акъудзава, веревирдера ягъалмиш хьунриз рехъ гузвач. Амма хва кучукнава лагьай фикирдал ва я гьакъикъатдал Мегьамедан диде эсиллагь рази туш. АкI рази тахьунал чавай Зуьгьре сабурсузвили акIажарзава лугьузни жедач: дидевилин гьисс масад я. Ашкара жезвайвал, ам эхирдай гьахълуни яз акъатун частунин командиррин гъалатI язни гьисабун дуьзни жезвач, вучиз лагьайтIа, кьенвайди Агьмед тиртIани, Мегьамедан бушлатди, дегиш хьанвай, гьакъикъатдин мусибат гьеле сир яз хуьзвай.

Мегьамед «Бушлатда» кьелечI хамунин жегьил яз къалурнавач. РикIе гележегдин чIехи мурадар хьунилай гъейри, къенепатан дуьнья инсанвилин хесетрай ацIанвай, неинки Ватандиз, гьакI дуствилиз ва халкьдиз вафалу инсан я. Адаз лугьуз, яб гуз, веревирдер ийиз хъсандиз чида. Адалай Агьмедахъ галаз дуствал кьиле тухуз, Саиданни Мусадин хизанар агудиз алакьнава. АкI туширтIа, Мусади хва есирдай хкун патал гайи пул Саидан хизандиз гьалалдачир жеди. Мадни, эгер Мегьамедак ватанпересвилин, намуслувилин, руьгьдал мягькемвилин гьиссер квачиртIа, белки, адавай вичин командир Николай Сидороваз ахьтин вафа­лувал къалуриз хьунни мумкин тушир. Адан къилихрай, гьерекатрай, рахунрай, бедендин бязи акунрай, авторди чаз ашкара ийиз­вайвал, Мегьамед, хъсан къилихрин игит хьиз, чи вилик лезги халкьдин яшайишдин лепе хьизни ачух жезва. Гьавиляй чаз адан къайгъударвал, тIебиатдал рикI хьун, мукъаятвални фагьумлувал, дурумлувални­ зарафатчивал, кичIе туширвални таб тавун­, акьуллу амалдарвални бубайрин мисалар чир хьун, регьимлувални хъуьтуьл инсанвал ва диде-бубадиз сергьятсуз вафалу хьун хуш я.

Авторди вичин руьгьдин гъаларалди гьам кьилин игитдин, гьамни адахъ галаз сих алакъада авай персонажрин кIалубар устадвилелди абурун кьисметрин парчайрал ажайибдиз атIанва. Вич Афгъандин дяведин иштиракчи хьаначиртIа, адавай Украинада кьиле физвай махсус серенжемдин вакъиаяр, белки, кIелзавайдан бейнидиз таъсирдайвал кхьизни жедачир жеди.

Николай Сидоров дяведа са вичин кьи­лиз чара ийиз алахънавачир. Ада вичел­ тапшурмишнавай аскеррин патахъайни жавабдарвал гьиссзавай. Кьилел атай къия­матдин дуьшуьш адан рикIел хер хьиз ал­кIанвай. Адаз утанмиш тир, телеф хьанвай­бурун руьгьерикай адаз чуьнуьх жедай чка сал хьанвай. АкI жедалди капитандиз вич кьенайтIа хъсан яз аквазвай. Гзаф вахтара ам, Николай, вичин зегьем гьиссерин­ цIун мурцарикай сабурлувили хуьзвай. Гьа­виляй­ мадни лугьуз жеда хьи, капитан вични зайиф къилихрин инсанрин жергедай язни аквазвач.

Винидихъ тIвар кьунвай Къа­раханов Зи­ядхан муаллимди кхьизва: «Капи­тандин гьал, рикIин мягькемвал­, жуьрэтлу­вал, къас­­­­тунал кIевивал, ватандашвал­ эсердин­ авторди гьар са касдин рикIе ин­сан­­пе­рес­вилин, ватанпересвилин руьгь куь­­кIуьр­дай­вал къалурнава». Ихьтин жуьре­да З.Къа­ра­ханова «Бушлатдин» автордин фи­кир гужлуни авунва, гегьеншарни.

Набут хьанвай Сидоров Николаян патав чпин къуьнерилай чIехи гъетер алай погонар алат тавун патал гьуьрмет авай офицерар къвезвай. Абуруз взвод чеб тахсирлу яз телеф хьун, хкана кучукнавайди Рамазанов Мегьамед тирди тестикьарун кIанзавай. Амма и кардиз капитан акси тир. Гьатта ада вичин хурудал алкIурай «Жуьрэтлувиляй» орден частунин командирдин кIвачерик гадарзава. Са гафуналди, гьич са силисчидивайни я Сидорован, я ам вич къутармишай игитвилелни намусдал леке гъиз хьанач. Бубайри лугьудайвал, дергес къванцел расалмиш хьана. АкI хьаначиртIа, игитрин гужлу руьгьдин къастариз, сабурлувилиз, вафалувилиз тамамдиз ихтибар ийиз четин акъваздай.

Повестда чаз Сардар Абила, кьилинди яз, Украинада махсус серенжем кьиле физвайдакай суьгьбетзава. Амма чна жуван ватандани чун акси къуватдал инсанвилинни вафалувилин хесетрикай магьрум намуссузрални дуьшуьш жезвайди хиве кьуна кIанда. Ахьтинбурукай сад гьа Мегьамедан хизандай акъатзава — Фируза, гъуьлуьз вафалувилин кьин кьунвай дишегьли. Гьеле фадлай рекьяй акъатнавай шеври папа, вич ужуздиз кIвачерик аватнавайди гьисс тавуна, Мегьамедаз, аялар вибур туш, я вакай заз гъуьлни хьайиди гьисабмир лугьуз, тестикьарни ийизва. И тегьерда ада Мегьамедан бейнидиз вичин гафари таъсирдайди хьиз авай жеди. Амма негь авун анихъ амукьрай, я папан вафасузвиливай, я есирда миллетбазрин къурхуйривай Мегьамедан цементдиз элкъвенвай къилихни гьиссер зайифариз хьанач. Артухлама ам Ватандин вилик гайи кьин кьилиз акъудун патал ял ягъайдалай гуьгъуьниз элкъвена дяведиз хъфизва.

«Бушлатда» авторди вичин мурад кьилиз акъуднава. Чун гъавурда акьун лазим я хьи, Мегьамед хьтин игит рухваяр къенин юкъузни ва гьамишалугъ несилризни чешне хьун лазим я. ГьакI хьайила, чун сабурлувал, вафалувал, мукъаятвал хуьз вердиш хьана кIанда.

Регьимлувал инсандин руьгьдин рагъ я. Ада, инсан гьикьван зулумкар яз хьайи­тIа­­ни, вичиз муьтIуьгъарда. Повестдин 75-81-чинра авторди регьимлувилин тум цаз­ва ва а кардикай чав фикир ийиз тазва­. ГьакI хьайила, чун, са кIелзавайбурулай гъейри, къимет гузвайбурни я. Абур авторди Гомеран «Илиада» поэмадин игит Ахиллесахъ, татаро-монголрин зулумкар полководец Батудихъ ва абурун, тIимил хьанатIани, регьимлувилерихъ галаз танишарзава. Ихьтин вахтара суал арадал къвезва: авани миллетбазрихъ ахьтин регьимлувал? Есирда гьатай Россиядин офицерар язавай, хирер хьанвайбур пуч хъийизвай ягьсузриз гьинай атурай инсанвилин ерияр? Алчахвилин хъуртарик чуьнуьх хьанвайбуруз хас туш эхир руьгьдин нурлу сенгерар. Ихьтин алакъайрин гъавурда дуьз акьун патал авторди вичин повесть къаршивилин жуьре ишлемишуналди туькIуьрнава.

Повестдин чIал регьятди, хъуьтуьлди я. Авторди цIийиз акъатзавай гафар ишлемишнавач. КIелзавайди автордин гьар са ибарадин гъавурда регьятдиз акьазва. Эсердин мана неинки чIехи инсанривай, гьакI мектебда авай аялривайни бейнида хуьз жедай хьтинди я. И ктаб 10-11-классра классдилай къеце тухузвай кIвалахра ишлемишуниз лайихлу я.

Бубайри лугьуда: гьар гуьзелдик са тахсир жеда. Повестда орфографиядин ва пунктуациядин гъалатIар авачиз туш. Месела, са шумуд чкадал аралух гафар чара авунвач, инкарвилин префикс яз «де» ишлемишнава. Ам префикс туш. Бязи кьве «н» (нн) къвезвай сложный гафар са «н»-далди ишлемишнава, тIварцIиэвез «чи»-дихъ талукьвилин падежда «н» гьарф гилиг хъувунва, «ихтилат» гаф гьамиша «э»-дилай ваъ, «и»-дилай кхьин адет я. Эгер повесть редакторди ва я корректорди хъсандиз кIел­найтIа, автордин тахсир тушиз ахъайнавай гъалатIар жедачир. ГъалатIри эсердин мана зайифарзава лугьузвач за.

Сардар Абилавай чна гьакъикъат ачухарзавай, яни реализмдин рекьелди яратмишнавай эсерар мадни гуьзлемишзава.

Абдул  Ашурагъаев,

Дагъустандин  лайихлу муаллим