ЧIехи Гъалибвилин юбилейдинди тир 2025-йис Президент Владимир Путинан къарардалди Ватан хуьзвайбурунди яз малумарнава. Чи Совет уьлкве, гьакI Европадин халкьар азад хъувур, дуьнья фашизмдин къармахрай акъудай дяве­дин вакъиайриз, советрин аскердин игитвилиз гьа макъамда чIалан устад­ри­ кьетIен дикъет гуз хьана. Дяведилай­ инихъ гзаф вахт алатнаватIани, чи аямдин шаирри ва писателри тарихдин а вакъиайриз итиж ийизва. И кар, якъин­, алай вахтунда Россиядин Яракьлу къуватри Донбассдин чилел укронацист­рихъ, НАТО-дин чапхунчийрихъ галаз тухуз­вай дяве къизгъин хьунихъ галаз алакъалу я. ЦIийи девирдин шартIара мад кьил хкажнавай фашистрихъ галаз женг чIугуналди чи кьегьалри чпин бубайрин кар давамарзава.

Эхь, дяведикай чIалан устадрин таъсирлу гаф душмандин аксина туп-тфенгдихъ галаз сад хьиз гужлу яракь я. Чапхунчийрин чIуру ниятар дуьздал акъудиз, Ватан хуьнин женгера чанар къурбандзавай ватандашрин къаматар, кьегьалвилер къалуриз, сес хкажзава шаирри. Гьа икI аскерар руьгьламишзава, фронтни далу пад сад авун патал халкь зегьметдин игитвилерал желбзава я.

Ватан кIеве гьатай 1941-1945-йисара агъзурдалай виниз писателар, яракьни къелем гваз, душмандин хура акъвазна. Абурукай 400 касди чпин чанар къурбандна, 21 кьегьал Советрин Союздин Игитвилин тIварцIиз лайихлу хьана. Телеф хьайибурун арада СтIал Мусаиб, Алим-Паша Салаватов, Ражаб Динмагьамаев, Багьаудин Митаров, Манувах Дадашев, Мемей Эфендиев ва масабур авай. Яшаризни сагъламвилин гьалдиз килигна, фронтдиз физ тахьайбуру чпин таъсирлу яратмишунралди душман пислемишиз, гъалибвилин югъ мукьва авуна.

Дагъустандин Халкьдин шаир, СССР-дин Верховный Советдин депутат Хуьруьг Тагьирни гьабурукай сад я. Са кьадар яшар хьанвай (дяве башламишайла адан 48 йис тир), сагъсуз шаирдиз фронтдиз фидай мумкинвал хьанач. И кардин эвезда ада душмандин аксина шииратдин сес хкажна, дагъвияр женгиниз къарагъарна, абурун гъалибвилихъ инанмишвилин гьиссер артухарна.

Хуьруьг Тагьиран уьмуьрдинни яратмишунрин рехъ ахтармишай чи литера­туроведри — Агьед Агъаева, Фируза Вагьабовади, Гьажи Гашарова, Рагьимхан Келбиханова ва масабуру шаирдин дяведин тематикадин яратмишунриз кьетIен къимет гана. «Ватандин ЧIехи дяведин йисара шаирдин сес халкьдин игитвилин руьгьдин халис сес хьана. Ада, галат тавуна, еке къуватралди женгинин вилик жер­гейра аваз кIвалахиз хьана», — кхьена машгьур ли­тературовед-алим Фируза Вагьабовади.

Дяве башламишай сифте йикъарилай Хуьруьг Тагьира рикIиз таъсирдай хьтин ватанпересвилин гужлу гьиссерин чирвилер ва тербия гудай гуьзел шиирар туь­кIуьриз хьана. Лезги литературадин классик ша­ирди вичин гьа чIаван сифте шииррикай сада ингье диде-ватан хуьниз гьикI эверзаватIа:

Ша фин, ша фин, юлдашар,

Ша фин аскервилиз чун,

Буржлу я ватандашар,

Диде-ватан хуьниз чун!

 

Ватандалди я шадвал,

Ватан я чи вилин нур.

Ватан я чи азадвал.

Ая ви кIвач-кьил гьазур!

(«Ша фин аскервилиз чун», 1941)

Гуьгьуьллудаказ фронтдиз физвай жегьилар рекье твадайла, шаирди абуруз Ватан чандилайни азиз кьуна хуьн, гъалиб хьана, сагъ-саламатдиз хтун буйругъзава:

 Азад диде-ватан вуна

Чандилайни кьуна азиз,

Виридаз сагърай лагьана,

Шадвилелди алад рекьиз.

 

Еке тIварцIин сагьиб хьана,

Чан бубадин рикIин шуьше,

Душмандал вун гъалиб хьана,

Сагъ-саламатдиз фена хъша.

(«Бубадин тапшуругъ»1942)

 «Дидедин тапшуругъ», «Стхадин тапшуругъ» таъсирлу эсеррани ада фронтдиз физвай жегьил ватандашриз, Ватан хуьнин карда чи бубайрин баркаллу крар рикIел хкуналди, абуруз вафалу хьуниз, душмандин хура игитвилелди акъвазуниз эверзава:

Гьазур хьухь, чан бала,

Хуьз Ватандин къеле.

Душманрикай уьлкве

Хуьнуьх паталди къе

Шадвилив гьат рекье,

Аслан хва, игит хьухь!

 

Им хъсан сефер я.

Вун зи чан-жигер я.

Лугьуда за ваз мад:

Душманрив вилик пад

Вугумир, аман, дад!

Аслан хва, игит хьухь!…

*  *  *

ЧIехи стхадин патай

Гузва ваз и тапшуругъ.

Ватан хуьнлай гъейри чахъ

Авай туш еке къуллугъ.

 

Ватан авачир инсан

Масадбуруз лукI жеда,

Гьайванд хурук акатна,

КIвачин кIаник руг жеда.

 1943-йисуз Хуьруьг Тагьир Дагъустандин писателрин дестедик (Гьамзат ЦIадаса, АбутIалиб Гъафуров, Александр Назаревич квай) кваз немсерин фашистрикай анжах азад хъувунвай Кеферпатан Кавказдин хуьреризни шегьерриз фена. Ана фашистрин вагьшивилер адаз са нин сивяй ятIани ван хьана ваъ, вичин вилералди акуна. А мусибатдин шикилрин таъсирдик рикI тIар хьана хтай шаирди, гьакъикъат авайвал къалуриз, са жерге эсерар яратмишзава: «Мусибат», «Гурхана», «Лянет», «Гитлер вуж я?», «Душмандин фикир», «Гьайиф Нальчик», «Эхирдиз тамаш», «Ай хьана хьи, хьана» ва масабур. Абурай чаз залум дяведин зегьле фидай шикилар аквазва:

Дуьнья бине хьайила кьулухъ

Ихьтин мусибат хьайид туш!

Гитлер хьтин дили къудух,

Вагьши бейгъейрат хьайид туш…

(«Мусибат»)

 

…Пехъи жанавурди кIар-кIар авур

Хипен суьруь хьиз аквадай абур.

Гьалал кеспидал рикI алай, ислягь

Халкьар гьич квачир са тахсир, гунагь,

Канаб хьиз, вири санал къирмишна,

Бубани хва сад-садал арушна.

Ахъазмай гьеле мержандин вилер

Ивидай хьана а чIулав тилер…

Садан чин винел, садан чин кIаник,

Баладикай ястух дидедин кьилик…

       («Гурхана»)

Акур туькьуьл шикилрин таъсирдик 1943-йисуз кхьей «Гурхана» шиир шаирди гьа чIавуз фашистри санлай къирмишнавай 1500 кас аялар, дишегьлияр ва кьуьзуьбур кучукнавай сурун кьилихъ кIелнай.

Бейни элкъведай хьтин вагьшивилин­ шикилар, гьалар къалурзавай эсерри а макъамда садни къайгъусуз туначир: ажугъ­­лу хьана, рикIе кьисас къахчунин къаст аваз, яру аскеррин жергеяр гуьгьуьл­лубуралди къалин жезвай. Шаирдиз зулумкаррин эхир пуч жедайди, чпи эгъуьнзавай фуруз чеб ахватдайди чизвай.

Яваш садра, гьей, кицIин хва, яваш,

Жуван макьамдин эхирдиз тамаш!

И кьисас чна къахчуда квелай

И мукьвара, алудмир рикIелай.

Чи кьушунрин терс залан гъиликай,

Гьиниз фида куьн цавун кIаникай?

Санизни! Анжах вегьеда гьуьлуьз,

Садни тахкварвал инсандин вилиз! —

кхьизва шаирди инанмишвилелди «Гурхана» эсердин эхирда. «Дуьньядин агъа» жез кIанзавай фашистрин кьил Гитлерал шаирди халкьдин лянет къурзава:

Жедач, залум, вакай дуьньядиз агъа,

ГъвечIи кIезрияр недай гьуьлуьн наха.

«Им вуч мусибат я лугьуз, кицIин хва?!» —

Паб-аялди къе гузвай къимет я ваз:

«Ах-тфу, душман, еке лянет я ваз!»

(«Лянет»)

«Гитлер вуж я?» тIвар алай эсерда хайи чIалан эсерлу такьатрин (эпитетрин, метафорайрин, гекъигунрин) куьмекдалди­ шаирди, пехъи, инсафсуз душмандин гьа­къикъи суфатдилай перде алудна, ам русвагьзава, такIанарзава. Зулумкар кьилин фашистдин лишанар акьван хъсандиз ганва хьи, баян гунин лазимвал авач:

Вагьши гьайванрин арада анжах

Са гьайванни жеч вичелай алчах.

Зегьердин харал я, чIуру ният,

Гьаясуз, пехъи, иблис, бейгъейрат.

 

Еке аферист виридаз малум,

Регьимсуз вагьши, залумрин залум.

Лагълагъчи тула, амалдар, чиркин,

Бандит я мурдар, рикIе авай кин.

Хуьруьг Тагьира Советрин Союздин Иги­тар тир лётчик Валентин Эмировакай ва разведчик Гьазрет Алиевакайни («Дагъдин кард») абурун гужлу къаматар къалурзавай хъсан эсерар кхьена. Дагъви лётчикдин ватанпересвал, къастунал кIевивал, душманрихъ галаз гьавадин къати женгер, са гафуналди, игитдин жанлу къамат шаирди устадвилелди гьерекатда къалурзава. Адан чешнедалди халкьдин уьтквемвилин къилихар ачухарун патал шаирди, гуьтIуь сергьятрай экъечIна, «Гьавадин пагьливан» хьтин чIехи поэма кхьиз жуьрэтна. Килиг садра Валентин Эмирован эхиримжи женг адалай гьикI куьрелди ва еке устадвилелди къалуриз алакьнаватIа:

Гьатна игит къати ялавдин къене,

Чарх гана, тадиз кьулухъди элкъвена.

Чимиз-чимиз ада вичин гъилелди

Хъияна душман, вегьена чилелди…

 

ЭкъечIна ам къати ялавдин юкьвай,

Парашют гваз гадарна чилиз мукьва.

Ахъа хьанач гьич парашют, аватна…

Гьайиф юлдаш! Гьайиф, гъиляй акъатна!

 

Гьавадин 20-далай гзаф женгера ишти­ракуналди, душмандин 7 самолёт яна гада­рай викIегь ахцегьвидин тIвар халкьдин­ ри­кIера эбеди яз амукьдайдахъ, кьисас­ къахчудайдахъ, душман тергдайдахъ инан­миш нукьтIа эцигзава шаирди гьеле 1942-йисуз кхьей поэмадин эхирда:

 

Халкьди хуьда гьамиша ви тIвар кIевелай,

Вун хьтин хва алуддач гьич рикIелай.

Архайин хьухь, намуслу хва ватандин,

Тергда чна, тум хкудда душмандин.

Чна кьисас къахчуда лап мукьвара,

Вун секиндиз ксус ширин ахвара.

 

Эхиримжи женгина Валентин Эмиров душмандин ругуд самолётдихъ галаз бягьсиниз экъечIна: абурукай сад яна, амма вичин самолётдихъни гуьллеяр галукьна, цIай кьуна. Кузвай самолёт ада душмандин самолётда эцяна, ам чилел гадарна, вичи парашют гваз хкадарна, амма парашют ахъа хьанач. Уьтквем дагъви, истребительный авиаполкунин 36-эскадрильядин командир капитан Валентин Эмироваз уьлкведа лап сифтебурукай яз Игитвилин тIвар ганай (телеф хьайидалай кьулухъ).

Хуьруьг Тагьира 1945-йисуз кхьей «Кьуд йис» тIвар алай поэмада (адан 15 поэмадикай инал тIварар кьур кьвед дяведин вакъи­айриз талукь я) Урусатдин, СССР-дин гьич садазни магълуб тахьай баркаллу тарихдин бязи вакъиайрикай, советрин халкьдин ислягь, хушбахт яшайиш чапхунчи душманди чIурайдакай, нетижада Советрин аскерри Берлиндин юкьвал Яру пайдах хкажайдакай гьикаятдин тегьерда чIалалди ихтилатзава.

 

…Колхоз, совхоз гьар са патахъ

Мягькемарна гьулдан хьтин.

Хъсан дуланмиш жезвай

Чун са кIвалин хизан хьтин…

…Сагъ-саламат хъфейди туш

Урусатдиз атай душман.

Урусатдин чилел хьана

Атайбурун сурни кафан…

 

…Душмандикай азад хьана

Лугьуз, халкьар рахазва къе,

Берлиндин кьилел лепе гуз,

Яру пайдах къугъвазва къе…

1943-йисуз «Шаирдин сес» тIвар алаз адан ватанпересвилин мана-метлебдин эсер­рин ктаб чапдай акъатна. Радиодай ван­­ къвезвай, газетрин чинрай кIелзавай, халкьдин сиве манийриз элкъвезвай эсерри­ фронтда аскеррин, далу пата зегьметчийрин­ бейнидиз таъсир ийизвайди гьукумдар­риз­ни аквазвай. Яратмишунриз лайихлу къи­мет гуналди, гьа четин 1943-йисуз Х. Та­гьир Да­гъустандин халкьдин шаирвилин тIвар­цIиз лайихлу хьана.

Хуьруьг Тагьир зурба бажарагъ тирди­ гьеле 1934-йисуз СтIал Сулеймана кьатIа­най. «Хуьруьг Тагьир бажарагълу шаир я. Адан шиирри гьакъикъат къалурзава…абур зурба эсер ийидай ва кьакьан дережадин ери авайбур я. Лезги шаиррин арада Хуьруьг Тагьир са чипIинин кьакьан я лагьайтIа, зун ягъалмиш туш», — лагьанай чIехи шаирди.

Гуьгъуьнлай вичин вахтунда Расул Гьамзатовани «алай аямдин лезги вири шаиррилай Хуьруьг Тагьир кьакьан я» лагьана тарифнай. Гьелбетда, ихьтин  къиметри шаир мадни гьевеслу ва руьгьламиш ийизвай.

Дашдемир  Шерифалиев