Чун и мукьвара КцIар райондик акатзавай къадим Хуьлуьхърин хуьруьз илифнавай. 1837-йисуз Къубадин гъулгъуладин регьбер хьайи Гьажимегьамед хандин хуьруьн гьакъиндай сад-кьве келима талгьана жедач.
Вичин бине кутур чIав чаз бегьемдаказ чизвачир. Хуьлуьхърин хуьруьн сифте бине гилан хуьрелай сад-кьве километрдин агъадихъ, кIунтIунин рагъ акьадай чинал алаз хьана. Исятда хуьруьнвийри аниз ЧIурухуьр лугьузва.
«Хуьлуьхъ» тIвар гьинай атайди ятIа, адан мана-метлеб вуч ятIа, бегьемдаказ чирна куьтягьнавач. Бязибуру хуьруьн тIвар XIII виш йисара Кавказдал вегьей монголринни татаррин кьушунрин кьиле хьайи Гьуьлакуь хандин тIварцIихъ галаз алакъалу ийизва.
«КцIар-кцIарвияр» энциклопедиядин (Баку, 2011-йис) автор С.Керимовадин фикирдалди, Хуьлуьхърин хуьр, гьеле монголарни татарар чи чилерал къведалди (1253-1258), аваз хьанай. Хуьр элкъуьрна юкьва тунвай къадим сурари и фикир мад гъилера субутзава.
Виридаз малум я хьи, са гьина ятIани цIийи хуьр ва я шегьер кутадайла, гьа чкадин акунар, кIалубар фагьумда кьада ва чкадин агьалияр рахазвай, вири гъавурда акьазвай чIалалди тIвар эцигда. Чун «Хуьлуьхъ» тIварцIин бине чириз эгечIна. Хуьруьн тIвар, урусар Кавказдиз атайдалай инихъ, «Хулух» хьиз кхьиз гатIунна. Им, чи фикирдалди, сакIани дуьз къвезвач. Азербайжан-туьрк чIала «уь» гьарф аваз-аваз, вучиз «Хуьлуьхъ» гафунин чкадал «Хулух» кхьизватIа яраб?
Бязи ксарин лугьунрай, «хуьлуьхъ» «кьулухъ» гафунилай арадиз атанва. Им – гьич акьулди кьатIудай вариант хьиз аквазвач чаз…
Гзаф юкIвар-чипIер ягъайдалай кьулухъ, чун ихьтин фикирдал атана: «Хуьлуьхъ» тIвар яд авахьна фидай «хвал/хвел/хуьл» гафунилай арадиз атун мумкин я. Вичин бинеда «хуьл» гаф авай мад са шумуд лезги хуьрерин тIварар ава: «ЦIехуьл» (КцIар район), «Кьехуьл» (Ахцегь район).
Малум тирвал,VII-IX виш йисара жуьреба-жуьре чапхунчийрин хура акъвазна, женгер тухвай чи бубайри эхирни Ислам дин кьабулна, аджам чирна, мектебра-медресайра чирвилер къачуна. Хуьлуьхъвияр Исламдин къайдайрал, диндал кIеви инсанар тирди виридаз малум я. Бязи хуьрера диндин рекьяй савад авай ксар гьат тавурла, абуру ахьтинбуруз Хуьлуьхъай эвер гудай.
Хуьлуьхърин мискIиндихъ кьуд асирдин тарих ава. Чи патара руьгьдин ва чирвилерин меркез хьайи и мискIинда агьалийри чпин савад хкажзавай.
И мискIин патал са шумудра гьа са чкадал цIийи-цIийи дараматар эцигнай. Иниз тек са Хуьлуьхърин ваъ, гьакIни къунши хуьрерин динэгьлиярни гьар жуьмядиз кIватI жедай. Къе кIвачел аламайди хьиз аквазвай муьжуьд пипIен мискIиндин дараматдив агатайла, чун мягьтел хьана: цал-цлавай къакъатнава, рак-дакIар гьа гила аватда – мад аватда лугьудай гьалда ава… Ам уьцIуьниз герекди са къати гар я…
Хуьруьн тарихда Муьгьуьддин эфенди, Абдулжелил эфенди, Гьажи Гьабиб эфенди, Мулла Келентар, Мулла Абдулазиз, Гьажи Жавад, Мулла Рамазан, Мулла Фетуллагь, Мулла Керим, Мулла Мегьемедали хьтин машгьур ксари чпин тIварар кхьенва. И хуьряй гьаждал фена хтай ксарикай (гьажийрикай) Чигалидин, Жавадан, Къадиран, Амаханан, Фаталидин, Мегьемедалидин, Къорхмазан тIварар кьаз жеда.
Римма Гьажимурадова
