ЦIийи ктаб

Гъилевай йисуз “Мавел” чапханада чи машгьур публицист, шаир, таржумачи  Мердали  Жалилова  аялар ва жаванар патал гьазурнавай “Акьуллу савкьат” тIвар алай ажайиб ктаб акъуднава. Авторди ам вичин хсуси эсеррикайни маса халкьарин чIаларай лезги чIалаз эл­къуьрнавай куьруь ва гьа са чIавуз гьа­кьван метлеблу, кIелзавайдаз таъсирдай шииррикайни гьикаяйрикай, махарикайни басняйрикай, манийрикай туькIуьрнава.

Ктаб сифте гафуникай ва кьуд паюникай ибарат я. “Сифте гафуна” авторди къейднавайвал, ктабда санал кIватIнавай эсеррихъ “тербиядинни чирвилер гунин чIехи метлеб ава”. Чи чIалан мумкинвилер гъвечIибур туширди хъсандиз успатзава.

Дугъриданни, лап гьа сифте цIарарилай эгечIна, ктабдин эхирдалди (ада 160 чин ава) эсерра авторди кардик кутунвай чIалан рангламишдай такьатри, къаматри, сесерин къурулушди, эсеррин туькIуьр хьуни, гъвечIи яшарин кIел­чияр хьиз, яшлубурни (диде-бубаяр, муаллимар, бахчайрин тербиячияр) чпел желбзава. Абур гьакьван хъуьтуьл, цIалцIам, фад гъа­вур­да акьадай, сеслу чIалалди кхьенва. Де куьне яб це:

Килиг бицIи баладиз,

Гьикьван михьиз, къулайдиз

Гьазурнава савкьатар,

Садна вичин такьатар:

Дафтар -чIехи стхадиз,

Афар — чIехи бубадиз,

Рабни гъалар — бадедиз,

Хьран кьалар — дидедиз,

ЦIару бишме — халадиз,

Гъилин сят — гададиз,

Магьледавай виридаз

Калар къуьлуьн ийида!..

Шиирдай аквазвайвал, автор­диз неинки чIалан алем, гьакI чи  милли адетарни, инсанрин хесетарни, низ вуч артух хас ятIа, нин гуьгьуьл гьикI ачухдатIа, хъсандиз чиз­ва. И чирвилер кIелзавай­бу­рувни агакьарзава.

Ктаб санлай авторди вичин би­цIи хтулдин тIварунихъай, яни гьадан кьатIунрай ва вилерай кхьенвайди тирди тестикьарзава. Винидихъ лагьанвай кьван савкьатар пайзавайди бицIек руш я, гьадаз хуш ва  гьада гьазурнавай затIар…

Вичи кIвализ хкида

Тарифарни алхишар:

— Сагърай, бала, мад пара

Хьурай вахъ ви багъишар!

Маниярни, махарни,

Мед хьиз ширин гафарни

ТIимил тахьуй мецел ви!

Вирибуру дамахда

Гуьзел Пери — тIварцIел ви!..

“Аламатар” паюна гьатнавай “Рагъ буба”, “Ша бахчадиз”, “Зи цицIибар”, “Хтулрин мани”, “Сифте сефер” ва маса эсерар аялрин мецелай авахьзавай “мед хьиз ширин” гафар я.

“Хъсан ксар — гужлубур!..”, “Гатуз дагъда”, “Чадаур” шиирра яшлу шаирди (ктабда — чIехи бубади) вичин бицIи хтулриз гьар юкъуз аялрал гьалтзавай, чеб гьакьван герек пешейрикай ва а пешейрин устадрикай (чекмечи, харат устIар, электрик, аптекарь, саларбан, хизанрин тербиячияр — чIехи буба ва баде, икI мадни) машгъулатрин тегьерда суьгьбетзава. ИкI, аялринни чIехи­бурун алакъайрин важиблувал, паквал вуч ятIа, хъсандиз ачухарзава.

“Гатуз дагъда”, “Чадаур” шиирра чи дагъларин гьакьван ажайиб, гуьзел тIебиатдин шикилар ава. Ина секин, сугъул жедай вахт, я мумкинвални авач. Вири гьерекатда ава: цуькверни, чIижерни, булутарни, булахарни, дагъдин кьунарни, лекьерни… Абур вири гагь ракъини, гагь лацу марфари, гагь михьи чарчарри, хважамжамри нурламишзава. А нурари кIелзавайдан руьгьдани къенивилин, михьивилин, шадвилин, уьмуьрдал ашукьвилин гьиссер арадал гъизва.

“Яран манияр” кьил ганвай паюна гьатнавай эсеррай чаз ашкара жезва: яр алукьдай вахт хьайила, гъвечIи-чIехидан рикIерик шадвал акатда, къаяр-мекьер алатда, гатфар алукьда, тIебиатдал чан къведа.  Дидеди, гъилер хъуьчIуьк кутуна ацукь тавуна, чхрадал жигетар, шарфар, шалар храдай, гибейра, сумагра нехишар, гуьлуьтра гуьлер твадай гъалар гьазурзава.  “Дидедин чхра” шиирдай чаз ада ийизвай гъалари гъвечIи-чIехидак шадвал кутазвайди якъин жезва.

Пионеррин тешкилатдин 100 йис тамам хьуниз “Пионер” шиир талукьарнава. Ана пионеррин жаваб ленинчияр хьунухь тирди ачухдиз къалурнава. Ветеранри абуруз ихьтин тебрикар ийизва:

— Квез аферин! КIела.

Акьул ая дерин!

Рагъ — акунихъ, таяр-туьшерихъ галаз къугъун бицIекриз еке шадвал я. Уьмуьрда яр-дуст авайди хьиз, пад алачир, яни чарадаз писвал аву­­низ гьазурбурни гьалтда. Ихь­тин гьиссер “Яру яц”, “Даци, хъфимир”, “Кьавалар” шииррикни ква.

“Бадедин махар” пай гьикаятдин эсеррикай ибарат я. Гьар сад  чIехибурунни аялрин арада кьиле физвай суьгьбет, кьилин игитарни, аялри гьазурзавай гуьзел затIар хьиз, тарарни цуьквер, къушарни гъетер, кIвалин гьайванар — тIеби­ат­дин аламатар я. “Вуч хъсан я?”, “Яру кIватI”, “Ахвар квахьна”, “Акьул­лу пехъ”, “Мастан-балугъчи”, “НуькI” ва маса эсерар чи классикадиз ва халкьдин фольклордиз гзаф мукьва я. Абурухъ кIелзавай­буруз гьакъикъи чирвилер ва ахлакьдин тербия гунин еке метлеб ава.

Ктабда ганвай махар, вичи теснифнавайбур яз, бадедин мецелай гузва. Абур гьам къурулушдинни ма­на-метлебдин, гьам чIалан жи­гьет­дайни акьалтIай къешенгбур хьанва.

“Вуч хъсан я?” махуна гъвечIи   Пери чIехи жезвай хизан ёлка гьазурунив эгечIнавайдакай суьгьбет физва. Периди бубадиз ёлка гьикI  гьазурдатIа меслятар гузвай. Ёлкадал эцигдай затIарни ада, вичи хкяна, бубадин вилик столдал эцигна. Ёлкадин хилерикай куьрсарнавай жуьребе- жуьре  шейэрин сан-гьисаб кьун четин тир. Адан кукIва авай гъед куькIвейла, кIвал ишигълаван хьана, амма Перидин чиник  дарихвал квай — ёлкадин патав Аяз Бубани адан хтул Живедхалум гвачир.

“Ви чIехи буба гьа Аяз Буба, вунни Живедхалум я”, — шадарна руш бадеди.

Бейкеф хьанвай кесибрин гьал-агьвал, пул авачиз, буржара гьатна­вайди, шадвилерикай магьрум хьан­вайди “Яру кIватI” махунай ачухдиз аквазва.

“Мастан — балугъчи” гьикаяда сад-садан кефи тахай къуншияр Мас­тана, балугърин цIиргъ къавукай тухуз, вичин иесидив вугуз, авур кардал аламат хьанва. Къуншияр и кардин патахъай  къалма­къал жезвач, абур хъсан меслятдал къвезва.

“Гад-гату” гьикаяда Периди гайи суалриз бадеди тамам жавабар гуз­ва: “Гад, дугъриданни, инсан туш. Вахт я, йисан са пай. Гату гатун няметер арадал гъизва: яр-емиш, майваяр, векь-кьал, техил…”

БицIек Пери гьамиша нуькIе­рин, абурун балайрин къайгъуда авайди “НуькI” махуна ганва.

“Аскердин катул” гьикаяда Ибреш бубади дяведай хкведайла хкай катул рекьиз-хуьлез, нехирдив, хиперив, масанриз фидайлани тухудай. Ибреш буба мергьяматлу кас тир.

“Неъ, аскердин катулдай тIуьр­ла, квекайни кьегьалар жеда!” — теклифдай ада виридаз…

“Таржумаяр” пай генани къуватлуди, метлеблуди хьанва. Имни а  кардихъ галаз алакъалу я хьи, авторди хкянавай эсерар урусрин ва Дагъустандин халкьарин класси­кадай я. Абурук М.Горькийдин, М.Приш­винан, М.Зощенкодин, Б.Заходеран, В.Бианкидин, Н.Носован, Л.Толстоян, С.Маршакан, И.Крылован, ЦI.Гьамзатан, О.Батыраян ва масабурун  гьикаяяр, махар, шиирар, басняяр ква. Абуру лезги чIалани, урус чIала хьиз, гьакьван эсерлудаказ ванзава. Таржумачидин устадвал екеди я…

Гьайиф чIугваз тазвайди а кар я хьи, икьван метлеблу ктаб, чи  бахчайрани мектебра, библиотекайрани хизанра (диде-бубайрин гъилера) хьана кIаниди, гъвечIи тираж аваз акъуднава. Гьелбетда, хсуси такьатрихъ еке тиражар акъудиз хьунни мумкин туш. АкъудайтIани, чкайрал гьикI ахгакьарда?..

Ахьтин къайгъудар государство, гьич тахьайтIа образованидинни илимдин, культурадин министерствояр хьун лазим тир. Амма… Аялринни жегьилрин ктабрин (литературадин) къайгъуда вуж ава?..

И ктабдиз спонсорвал жумарт хва, муаллим ва шаир, лап хъсан юрист ва гьикаятчи, илимрин кандидат  Абил  Абдурагьманович  Межидова  авунва. Вичин руьгьдин девлетар мадни артух хьурай!..

Аялар патал ктабар кхьизвай ва чапдай акъудзавай ксар садрани руьгьдиз зайифбур жедач! Мердали Жалилова вичин жегьил йисара чи Самурдин ва Тагьирхуьруьн-Къазмайрин школайра кIвалахна. Ам гилани чи рикI алай дуст ва муаллим яз ама…

Мевлидин  Исмаилов,

муаллим, зегьметдин ветеран