Эхиримжи вахтунда чи обществода хизан мягькем хьуникай, ана чи гележегдин бинеяр ара­­дал къвезвайдакай, абур хуьникай, куьрелди, демографиядин (инсанар хуьнин) шартIа­ри­кай тIимил рахазвач. Хизанар кутунин, хуьнин рекье­рай “меслятар” къалурдайбурни тIи­мил туш.

Амма… Арадал къвезвай жегьил хизанрин саки са пай чикIин хъийизвайдини сир туш. И месэлайрал жуьреба-жуьре тешкилатрин векилри — педагогри, психологри, писателри, артистри­, диндин месэлайрал машгъулбуру, политикрини чпин фикир желбзавайди раижзава. Крари хъсанвилихъ еримиш тийизвайди вирибуру къейдзава­.

Вучиз икI жезвайди ятIа? Муьгьуьббат арада аваз арадал гъизвай ихьтин садвал (ала­къа) гьикI ва вучиз гьакьван фад чкIизва? Ихьтин хизанра аяларни я жезва, я ерли жезвач. Хьайибурун къай­гъуни бязи вахтара диде-бубайри ваъ, патан­ ксари, гила лугьузвайвал, “къаюмвал тухузвай” тешкилатри, махсус кIва­лери чпин хивез къа­чузва­.

Аялар чIехи жезвай тегьерарни масадбур я. Парабур, иллаки чIехи мумкинвилер чпихъ авай хизанрай, диде-бубади ваъ, кIвалел кьунвай ксари, виликан вахтарин гувернанткайри, нянкайри, кIвалин “тербиячийри” хуьзва. Гузвай­ ­тербия гьихьтинди ятIа, кьил акъуддай къуллу­гъар амайди хьиз туш. Нетижада “къизилдин” ая­ларни гьакьван усал “кирединбур” чIехи жез­ва­.

“Къизилдинбур” къизилрихъ къачур багьа ма­­шинра аваз, “кирединбур” гагь-гагь калушни алачиз къекъвезвайдини раижзава.

“Къизилдинбуру” куьчедани, бахчадани, мектебдани акъуд тийизвай цIуд аламат авач. Ихьтинбурун вилик адетдин тербиячиярни, муаллимарни, къанун-къайда хуьдайбурни ажуз жезва. Гьавиляй гагь сана, гагь масана аялди яшлудан, муаллимдин, госинспектордин, гьатта депутатдинни кIуфуз чуькьвезвайди къалурзава. Гьахълуни гьабур — “къуватлубур” жезва.

Ихьтин обществода хизан къуватлуди?..

Сада вичин тухвиляй хизан чукIурзава, гъиляй къведайвал дуьнья гьалзава. Гьатта Россия вичин ватан хьунал “пашманвалзавайбурни” авайди раижзава. Амма а ампадиз вичин гъиле гьатнавайди Россиядин фу, девлет, Россиядин зегьметчийрин гьекьедалди, ивидалди къазанмишнавайди тирди чизвач, я чиризни кIан­завач. Ни чирда? Ахьтин идеология, тербияламишдай илимрин кIватIалар, тешкилатар, махсус идараяр ерли кардик кумачирла. Адетдин школадикай, вуздикай чахъ вуч аматIа?..

Сада, вичин кесибвиляй, сакIани дердийрин кьил-кьилел гъиз тежезвайвиляй, хизан чукIур­за­ва. Нетижада алкашарни наркоманар, бомжарни бандитар такур жуьреда артух жезва. Аялар вокзалрикни аэропортара, туьквенрани базаррал таз, катунрихъ гьихьтин себебар гала­тIа ни чирзава?

Советрин девирдин идеология гуя инсанви­лиз аксиди, инсандал гуж илитIзавайди тир лугьуз, барби язавайбуруз къенин диде-бубайрал, са бубат вичин кьил хуьз алахъзавайбурал, къи­зилдин медалдалди мектеб, гьа тегьер­да вуз акьал­тIарайлани, кIвалах жагъин тийиз, куьчейра гьатнавайбурал гьихьтин гужар акьалт­заватIа, ни гьисаба кьазва? “Мажбури яз кIвала­хал чна ракъурдач”, лугьузва гьукумдаррини.

Конституцияда чиди социальный, яни инсан ва инсанвал, адан ихтиярар хуьдай государство тирди хъсандиз къейднава. Бес гьа­къикъат­да, уьмуьрда, яшайишда гьа заминвал кIан­дачни?

Алай аямда “работодателарни”  “работни­кар”­ хьтин гафар кардик акатнава. “Работодате­лар” вужар я чина? Кьилдин ксар? ЧIехи холдингар? Компанияр?.. Пешекарар хкядай конкурсарни тешкилиз аквада. КIвалахрин чкаярни­ “артух” жезва лугьузва. Амма, кIвалах жа­гъин­ тийиз, къекъвезвайбурун (“работникрин”) кьадар тIимил жезвач эхир?.. Ибуру хизанар кутуникай,­ хуьникай ерли фикирзавач. Вич хуьдайди жа­гъур­зава… Жегьилрин къайгъударар гьинава?..

Жегьилрин бригадаяр, карханаяр, эцигунар, шегьерар жедайди тир! Бес гила?..

Ихьтин гьакъикъатди, дугъриданни, демо­гра­­фиядин гьалар хъсанардач. Гьавиляй обще­стводин лап вини дережайрани и гьалар хъсанардай рекьер веревирдзавайди хьиз я. Эхиримжи вахтунда Президентдин тапшуругъралди хейлин хъсан милли проектарни кьабул­на­ва­. 2007-йисалай инихъ “дидевилин капитал” лу­гьудайдини къу­ватда гьатнава, бязи маса кье­­­­зилвилерни авай­ди раижзава: налогрин, харжарин, кредитар, субсидияр къачунин ва маса жуьрейрин. ЯтIани демографияда (аялрин кьадар­ артухарунин карда) аквадай хьтин дегиш­ва­л­­ жезвач. И кар Прези­дентдин нубатдин Чар­че­ни раижнава, хейлин гуьруьшрални хиве кьазва.­

Обществодин асул бине тир хизан хуьн, за кьа­тIузвайвал, тарихдайни малум тирвал, кьилдин ксарин ваъ, вири обществодин лап кар алай везифа хьун лазим тушни? Хизанда, коллективда тербияламиш тахьай аялдикай хъсан ватандаш, игитдин руьгь авайди бажагьат жеда… И кар и йикъара “Звезда” каналдай “Доброе утро” программадайни раижна. Советрин аялрин уьмуьр гьихьтинди тиртIа, кинодайни, гила яшлу хьанвай кинодин артистрини къалур хъийизвай…

Ингье и жигьетдай Президентдин нубатдин Чарче лагьанва: “Алай вахтунда чун саки  147 миллиондив агакьна россиявияр ава. ЯтIани чун демографиядин акьалтIай четин девирда гьатнава. Вич кьетIенди тир аялар хунин умуми коэ­­ффициент, яни са дишегьлидал гьалт­завай ая­лар хунин кьадар 2019-йисуз, виликамаз кьур гьисабралди, 1,5-даз барабар я. Им гзаф яни, тIи­­­мил? Тахминан им алай вахтунда Европадин гзаф уьлквейра авай хьтин гьал я. Амма чи уьлкве патал им тIи­мил я. Тарихди чи хиве твазвай буржи — ихьтин хаталу гьалдиз жаваб гуникай ибарат я. 2024-йисуз аялар хунин коэффициент 1,7-дав агакьарун лазим я”.

Ихьтин нетижадив агакьун паталди Президентди вичин Чарче гзаф крар кьилиз акъудун лазим тирди къалурнава. Кьилинди, хизан хуьн, гьар са хизан (аялар гзаф авай ва я авачир, жегьил ва я маса) гьихьтин гьалда аватIа, кьил акъу­дин… Им лагьай чIал я хьи, хизанра кIва­лах­диз къабил гьар са касдиз мажиб къведай, яни кьил хуьдай рехъ ачухин, кесиб шартIара авай хизанриз вири жуьрейрин куьмекар гун.

Мадни къейднава: “Гьар са хизандихъ галаз ана къачузвай къазанжияр артухарун патал вичин жуьредин социальный конт­ракт (икьрар) ку­тIунин. Ихьтин тежриба чи хейлин регионрихъ хьанвайдини гьисаба кьан…”

Ибурал алава яз, “дидевилин капитални”, сад лагьайди, артухарун, вични 2026-йисалди давамарун, жегьил хизанриз 1-аял хьайидалай инихъни “дидевилин капиталдикай” менфят къачудай мумкинвал гун герек тирди къалурнава.

Инал гъанвай мисалри государстводин Кьил хизандин ва аялрин къайгъуда авайди, са шакни алачиз, субутзава.

Амма за, самбар яшар хьана, жуван веледрин са шумуд хизан арадал гъана, гилан гьалара гьатнавай касди (чIехи бубади) гьиссзавайвал, винидихъ лагьанвай хьтин къайгъударвал са аял чIавуз ваъ, жегьил инсанар чпин хсуси уьмуьрдиз гьахьдайлани авун лап герек я. Сифте нубатда, ам кIвалахдалди, яни кьил хуьз жедай мумкинвилелди таъминарун чарасуз я. Ина “мажбурун” герек жезвач, кIвалахдин чка теклифна кIанзава, эгер ам ватандаш ятIа…

Аялдин гележег пака гьикI жезватIа, пакадин йикъа адаз вуч гузватIа чизвачтIа, исятда ийизвай хьтин харжийри са гьихьтин ятIани куьмек гуда, амма хизан арадал гъидай, ахпа хуь­дай шартIар арадал гъидач. Государстводин дережада ихьтин фагьум-фикир, мукьвал ва яргъал тир камарин стратегия, гьакъикъи проектар тахьайтIа, чун генани ширин хиялрик кумайбур яз амукьун мумкин я…

Мердали  Жалилов,

литературадин отделдин редактор