(Эвел — 1,4-нумрайра)

Амри Шихсаидова кхьизвайвал, ­“минарадин сагьиб” ибара Хинерин хуьряй гьатнавай 1401-йисаз талукь чешмедилай гъейри, мад ЦIахурай жагъанвай 1239-йисан чешмедани гьалтзава. ГьакI­ни алимди къейдзавайвал, Да­гъус­тан­дин­ мулкарилай жагъанвай XV асир­ди­лай­ гуьгъуьнин йисариз талукь гьич са чеш­­медани и ибара мад дуьшуьш жезвач.

Керчекдиз лагьайтIа, чи йикъара ихь­т­­ин дуьшуьшар малум хьанва. Ми­сал­ яз, Хинерин хуьруьн рагъакIидай пата авай магьалдин мискIиндин кьиблепатан цла эцигунриз талукь кхьинар атIанвай къван ава. Текстина “минарадин сагьибдин” тIвар кьунва (килиг: З.Ш.Закарияев, “Хинерин хуьре минараяр ва мискIинар эцигуникай хабар гузвай XVII-XVIII асиррин араб чIалал кхьенвай чешмеяр” // Кавказдин тарих, археология ва этнография. 2018. Т.14. №2, 73-чин).

Амри Шихсаидова гьисабзавайвал, “Араб” тIварцIи и тIвар алай кас араб­рикай хьун мумкин тирди къалурзава. Чи фи­кирдалди, чун газетдин алатай нумра­­да рахай Хумайан уьмуьрдин юл­даш Фа­тима Тахсурманан хва Абакур (А.Ших­­саидова кхьизвайвал, Абакар) регьбердин руш хьун мумкин я. Къейд ийин хьи, адан сурун къванни Хинерин сурара ава…

Винидихъ тIвар кьур тарихчиди къейдзавайвал, Хинерин хуьряй жа­гъан­­вай 1401-йисан чешмеда Дагъустандин эпиграфикада сифте яз “мулк” гаф гьалтзава. И гафунин куьмекдалди Дагъустанда кьилдин ксарин чилер чара ийизвай. Чун газетдин алатай нумрада гегьеншдиз рахай 1401-йисан кхьин­рин гьа и гаф квай эхиримжи цIарцIел акъвазда: “И йисуз Куркиди Киш хуьруьн мулк Хинерин хуьруьз багъишна”.

Шеки шегьердилай кеферпата, тахминан 6 километрдин яргъа, Киш (Гиш) тIвар алай къадим хуьр экIя хьанва. Ам, алай чка фикирда кьуртIа,  Хинерин хуьруьзни мукьва я. Хиневийри ва Самур де­­реда яшамиш жезвай гзаф кьадар дагъвийри Шаркь патан Закавказьедихъ галаз алакъаяр хуьзвай. XIV-XV асирра Закавказьедин бязи мулкарал хашпа­раяр яшамиш жезвай, абурун арада ­удинарни авай. Винидихъ тIвар кьур Киш хуьре авай тамашуниз лайихлу машгьур­ чкайрикай сад (ана виликдай зурба къелени авай) хашпарайрин XII асирдин къадим килиса я. Гуржийрин Евангелидин кхьинра (1310-йис) Киш-Нухда авай Богородицадин килисадин тIвар кьунва. И делилар фикирда кьурла якъин­ жезвайвал, Хинерин хуьряй жа­гъан­вай 1401-йисан чешмеда Да­гъус­тандин эпиграфикада сифте яз Киш хуьруьн тIвар кьунва. Къейдна кIанда, и хуьр са вахтунда удинринди яз гьисабзавай.

Чешмеди шагьидвалзавайвал, Хинериз Киш хуьруьн мулк багъишай касдин тIвар Курки (Гурги), яни Георгий я. Амри Шихсаидова адан бинеяр хашпарайрихъ галаз алакъалу хьун мумкин тирди къейдзава. Георгия хиневийриз Киш хуьре вичихъ авай мулкарикай тайин тир са пай багъишна. Кхьинра чил багъишуниз, Георгиян уьмуьрдиз, къуллугъдиз талукь маса делилар къейднавач. Багъишнавай кьадардикай рахайтIа, чи фикирдалди, къунши хуьруьз ганвай мулк екеди тир. Эгер гъвечIиди тиртIа, и вакъиа эцигунриз талукь кхьинра бажагьат къейддай.

КIелзавайбурун фикир мад са де­лил­дал желб ийиз кIанзава. Ихтилат физ­вай чешмеди шагьидвалзавайвал, Хинеринни ширваншагьрин государст­водин, Шекидин гьукумдин арада XIV-XV асирра сиясатдин рекьяй алакъаяр аваз хьун мумкин тир. Мулк багъишай Георгий лугьудай касдин гьакъиндайни гзаф суалар арадал къвезва. Ам вуж тир? Маса хуьрериз мулкар багъишдай ихтиярар адаз ни ганвай? Арабрин, персерин, эрменийрин, гуржийрин чешмеяр тупIалай авуртIа, мумкин я, и суалриз жавабарни жагъида.

Гурги (Георгий) тIвар Дагъустандин агьалийрин арадани гьалтзава. Мисал яз, Хинерин хуьруьн патарив гвай Фиярин хуьруьн 1865-йисан хизанрин сиягьда “Гёрги” тIвар гьатнава.

…1401-йисан кхьинра ихтилат физвай минара жуьмя-мискIиндинди тирни, тахьайтIа, кьилди са магьалдин — лугьун­ четин я. Кхьинар алай къван магьалдин мискIиндин цла авайди фикирда кьуртIа, минарани гьа и мискIиндиз талукьди хьун мумкин я. И дараматдин цла авай маса къванцел алай кхьинрай ашкара жезвайвал, къадим минара 1668-йисан январдин вацра зурба залзала хьунин нетижада чкIана.

Хинерин хуьруьн жуьмя-мискIиндин цларани куфи хатIунал атIанвай кхьинар алай къванер ава. Хуьруьн рагъ­акIи­дай пата авай мискIин хьиз, жуьмя-мискIинни са шумуд сеферда цIийикIа туьхкIуьр хъувуна. Кьвед лагьайди 1668-йисуз хьайи залзаладилай кьулухъ эцигайдакай (1080/1669-70-йисар) мискIиндин кьиблепатан цла авай 1237/1821-22-йисарин кхьинар алай къванци хабар гузва. Жуьмя-мискIиндин эцигунар тешкилайбур яз кхьинра кьве стхадин — Бугъмайан (Багъмай) ва Маликан тIварар кьунва. Абур “Йагмай” тухумдин векил Ибрагьим-Халилан рухваяр тир.

Жуьмя-мискIиндин рагъэкъечIдай патан цла 40х30 см кьадардин куфи хатIунал кхьенвай кьве цIар алай къванцин кьул ава. Анал кхьенва:

Таржума:

“1. Аллагь. Гьайбатлувал (Аллагьдиз хас я).

2. …Я, Аллагь! Авач…” (1-шикил).

Чи фикирдалди, и кхьинар XII асирдиз талукьбур я.

Гьа и мискIиндин цлара кхьинар алай мад са шумуд къван ава. Абурални “Гьайбатлувал Аллагьдиз хас я” кхьенва.

Хиневи Тажидин Нурмамедован кIва­лин цла 25х10 см кьадардин, вичел куфи хатIунал кхьенвай кьве цIар алай къванцин кьул ава. Адан манадай чи кьил акъатнач. Мумкин я, кхьинар перс чIалал авунвайбур яз хьун.

Хуьруьн рагъакIидай патан къерех­да­ куьгьне сурар экIя хьанва. Чкадин агьа­лийри иниз “Угъларишид сырыбы” (рагъакIидай патан сурар) лугьузва. 1974-йисуз Амри Шихсаидова и сурара авай са шумуд къванцел алай кхьинар кIелна, таржума авуна, чапдизни акъуд­на­­.­ Сурарин къванерин чIехи пай — XIV асирдин кьвед, XV асирдин сад лагьай паюна гьазурнава, пуд къван тахминан XIII-XIV асирриз талукьбур я. И сурара авай къванерал атIанвай виридалайни сур кхьинар гьижрадин 784-йисан ражаб вацра (1382-йисан сентябрдин варз) ­авуна. Виридалайни къадим къванерикай рахайтIа, абурукай садан кьадар 65х45х8 сантиметрдиз барабар я. Къванцин къерехар тирвал кьве цIар чIугунва ва абурун къенени кхьинар ава. Асул гьисабдай, абур куфи ва насх хатIарал атIанва. Вичин вахтунда Амри Шихсаидова и къванцел алай бязи цIарар таржума авунай. Чна къерехрай чIугунвай цIарарин юкьва авай кхьинарни галаз къванцел алай текстер тамамдиз кIелна. Абурухъ ихьтин мана ава.

Таржума:

“1. И сурун сагьиб

2. рагьметлу Гьуьсейн я, хва
3. Мугьаммадан — къуй абур Аллагьдин регьимдик хьурай!
4. Ам яшлу кас тир, иер, хъсанарзавай
5. крар диндин ва и дуьньядин. Адан кьиникь кьиле фена бахтавар вацра
6. мугьаррам”. (2-шикил)

Хинерин хуьруьн мулкарилай жа­гъан­вай юкьван виш йисариз талукь са жерге сурун къванерал алай кхьинра кьенвай ксарин яшар къалурнава. Адет яз, и делил жегьил ва я лап яшлу кас кьейи­ла къейдзавай. Амай дуьшуьшра, чна гьисабзавайвал, кьенвайдан яш къалурзавачир. Винидихъ таржума авунвай кхьинрай ашкара жезвайвал, кьенвай кас (Мугьаммадан хва Гьуьсейн) яшлу кас тир. Чна ахтармишай къванерикай пудал кучукнавайбур жегьилзамаз кьенвайди къейднавай.

Винидихъ тIвар кьур къванцин къерехрал авунвай цIарарин юкьва Къуръандин “Кал” тIвар алай сурадин аят кхьенва (2:281).

Таржума:

“Куьн Аллагьдин патав хкидай йи­къакай кичIе хьухь (квез, эй инсанар). Гьа чIавуз гьар са чандив вичи къазан­мишайди (авур крарин эвез) тамамвилелди агакьарда. Ва садавни лайихлу тушир жаза агакьдач (авур диндар крар — тIимил, гунагьарни артух тавуна — дуьз эвез гуда)”.

Амри Шихсаидова сурун къванцел авунвай кхьинар XIV асирдиз талукьбур яз гьисабна. Алимдин фикирдихъ галаз чунни рази я.

(КьатI ама)

Замир  Закарияев,

тарихдин илимрин доктор, профессор