(Эхир. Эвел — 1-4,5-нумрайра)
Хинерин хуьруьн куьгьне сурарай чаз 72×50 см кьадардин, вини кьил элкъвей къайдада туькIуьрнавай сурун мад са къван жагъана. Адал насх хатIунал кхьенвай 10 цIарцIикай ибарат текст ала. Къейд ийин хьи, къванцел кхьинар авунвай къайдадихъ са жерге кьетIенвилерни ава: адан вини кьиле элкъвей кIалубда “Аллагь” гаф кхьенва, къерехрай гьяркьуь цIарар авунва ва абурун арада нехишар атIанва. И жуьреда туькIуьрнавай къванер чал Кьиблепатан Дагъустанда мад Кьурагь ва Агъул районрани гьалтна. Гила къванцел авунвай кхьинрин манадал акъвазин.
Таржума:
1). И къванцин сагьиб кьенвай, гъил къачунвай (Аллагьди)
2). амир Абакур я, Тагьсурманан хва, Бугьалан хцин,
3). Сайф ад-Динадин хцин, Къарнайнан хцин — Аллагь рази хьурай
4). абурулай вирибурулай! Ам итим тир михьи,
5). гьахъвал гвай, дугъри, заха, кIани тир алимриз
6). ва патанбуруз, регьимлудаказ эгечIдай етимрив ва
7). кесибрив. Адан кьиникь хемисдиз,
8). бахтавар шаввал вацран,
9). муьжуьд вишни яхцIурни цIуругуд лагьай йисуз
10). Пайгъамбардин (къуй Аллагьдин патай салават ва саламар хьурай вичиз) гьижрадин арадал атана (1-шикил).
Сурун къванцел атIанвай Абакур тIвар чал Хинерин къунши Фиярин хуьруьн 1865-йисан хизанрин сиягьда гьалтна. Тагьсурман тIвар Агъул райондин РичIа хуьре авай XIII асирдиз талукь эцигунрин кхьинрани дуьшуьш жезва. Чи йикъара и тIвар асул гьисабдай даргийрин арада машгьур я.
Лагьана кIанда, амир Абакуран сурун къванцел авунвай кхьинарни Хинерин хуьруьн шаркь патан къерехда авай “Дапгъад уджа” тIвар алай пIирен къванцел атIанвай кхьинар сад-садаз ухшар я. Кьве текстни цIуд цIарцIикай ибарат я. Гьарфар атIанвай къайдани са жуьрединди я. ПIирен къванцел авунвай кхьинрай малум жезвайвал, аник кучукнавай Мугьаммадан кIуьд бубадин тIвар малум я. Алим Амри Шихсаидова фикир гайивал, Абакур тIварцIелай гатIунна, кьве къванцелни къейднавай тIварар гьа садбур я. И делилди ихтилат физвай пIир алай чкадал кучукнавай кас Абакуран тухумдай тирдан гьакъиндай шагьидвалзава.
И сурара, рекьиз мукьва яз, фикир желбдай къайдада туькIуьрнавай 90x37x28 см кьадардин сурун къван ава. Адал авунвай кхьинар 19 цIарцIикай ибарат я. Ам юкьван виш йисарин Дагъустандин эпиграфикада виридалайни чIехи эпитафийрикай сад яз гьисабзава. Са шумуд йис идалай вилик Хинерин хуьре ахтармишунар кьиле тухвай тарихчи Амри Шихсаидова и къванцел авунвай кхьинрин сифтегьан 8 цIар кIелнай. Агъадихъ чна вири цIарарин таржума гузва. Якъин хьайивал, 9-18-цIарар шиирдинбур я. Адан автор аббасидрин девирда яшамиш хьайи арабрин машгьур шаир Абу-л-Къасим Наср ибн Агьмад ал-Хубз Урзи я. Дагъустандин эпиграфикада адан шиират сифте яз гьалтнава. Эпитафиядин эхирдай Къуръандин 28-сурадин 88-аятдай са чIук ганва.
Таржума:
1). Мергьяматлу, Регьимлу Аллагьдин тIварцIелди.
2). Эбедивал Аллагьдиз талукь я. И сур регьбер (амир) Абакаранди — Чакукан хцинди — я
3). къуй адав Аллагьдин регьим агакьрай. Ам итим тир жегьил, иер,
4). викIегь, заха, масадан дердиникай хабар кьадай, акьалтIай намуслу,
5). атлуйрин кьил, кьушунрин гъед тир,
6). акьуллу, игьтиятлу, кесибар ва
7). (жемиятдин арада чкадал гьалтайла виридалайни агъада авайбур) кIандай, мискIиндин ва тухумдин нехиш тир,
8). Аллагьдин патай хийир ва Ада гъил къачун къазанмишиз алахъай — къуй Аллагьди адан гунагьрилай гъил къачурай!
9). Аллагьди садазни къакъатун имтигьан яз ганач. Гьакъикъатда, къакъатунин дад
10). туькьуьлди я. Къакъатуни рикIик цIай кутада.
11). Кьиникьин азабар — са сят я, ахпа квахьда. КIанидахъ галаз къакъатун
12). хуруда амукьда. КIанибурувай къакъатун! Куьне зи рикI кукIварна.
13). Къакъатдалди вилик зун кьенайтIа хъсан тир. За куьн рикIел хкида
14). Хушдаказ. Аллагь эбеди я ва Адахъ авай кIанивал датIана мягькем жезва.
15). Квехъ галаз санал хьуник за умуд кутазва, амма зун зи мурадривай яргъа ава.
16). Кьисметди зун квехъ галаз къакъуддай къарар кьабулна. Эгер
17). кьисметди са затIни гьялзавачиртIа вуч хъсан тир! Салам гузва квез, зун квевай къакъатзавач.
18). Аллагьдин салам даим я. Вири терг жеда, тек са Аллагьдилай гъейри. Къарар Гьадав гва ва Гьадан патав
19). хкведа куьн вири (2-шикил).
РикIел хкин, и къванцин сагьибдин — Абакар регьбердин — тIвар хуьруьн рагъакIидай пата авай мискIиндин цла авай са къванцел 1401-йисуз авунвай эцигунриз талукь кхьинрани гьалтзава. Ана ам минарадин сагьиб Хумайан буба яз къалурнава. Мусурманриз хас тушир Чакук лугьудай тIварни къейднава и кхьинра. Чи фикирдалди, и тIвар мад Хиналугъай тир Магьмудан гьижрадин 861-йисуз кхьенвай тарихдиз талукь эсеррани гьатнава. И яратмишунрал асаслу яз, Къайтагъдай тир феодал Илчав-Агьмадан хва амир Мугьаммад-бега Докъузпарада Игъир тIвар алай къеледиз регьбервал гузвай. Мугьаммад-беган хтулди — Байджкум-бегди къеледивай са тIимил яргъа лукIар патал хуьр арадал гъана ва лукIарин кьиле абурукай сад тайинарна. Адан тIвар Джакук тир. Вични акьуллуди ва иерди. Винидихъ тIвар кьур къванерал авунвай кхьинра гьалтзавай “Чакукни” Хиналугъай тир Магьмудан тарихдин эсерра гьатнавай “Джакук” мумкин я гьа са кас яз хьун.
ЛукIар патал эцигай хуьруькай Магьмудан тарихдин эсерра мадни кхьенва. Чна гьисабзавайвал, ам Джигджиг (Чихъискар — Ахцегь районда авай касни амачир хуьр) я. И хуьр Игъиррин патав гва. Хинер, Игъир, Чихъискар хуьрер Ахцегь райондин кьиблепата экIя хьанва. Магьмудан эсерра гьалтзавай Чакукан тIварцIин бинеяр ахтармишайтIа, тарихдин цIийи чинар винел акъатун мумкин я. Мадни адан хиналугъвидин эсерра къейднавайвал, Илчав-Агьмадан хва Мугьаммад-бегдин хва Али-бегдин хва Магьмуд-бег са девирда Хинерин хуьруьн регьбер тир. А.Е.Криштопа кхьизвайвал, ада регьбервал XV асирдин эвел кьилера авунай…
Замир Закарияев,
тарихдин илимрин доктор, профессор
Р.S.
Ахцегь райондин Хинерин хуьруьн юкьван виш йисарин эпиграфикадиз талукь макъала куьруь авуна гузва. Ам гегьеншдиз “Кавказдин тарих, археология ва этнография” журналдин 2020-йисуз акъатнавай 3-нумрадай кIелиз жеда (502-548-чинар).
