(Эвел — 1-нумрада)

Гьа икI, и къванцел авунвай кхьинар агъадихъ ганвай къайдада кIелун кутугнава.

Таржума:

“1) Мергьяматлу, Регьимлу Аллагьдин тIварцIелди

2) Аллагь рази жеда

3) авурдалай ва иниз гьахьай —

4) бурулай. Кхьена Умара,

5) А.х.с. ва Мугьаммада”.

Амри Шихсаидован фикирдалди, и кхьинар тахминан XII асирда авунвайбур я. Чун адахъ галаз и карда рази я.

ЭрчIи патахъай гьисабайла вад лагьай къванцин кьадар 33х30 сантиметрдиз барабар я. Адал атIанвай куфический кхьинар (текст) вад цIарцIикай ибарат я. Абур Амри Шихсаидовани таржума авуна. Алимди хиве кьазвайвал, бя­зи чкайрал текст кIелдайла четин жезва: “1). И дарамат Хаммадин хци эцигна 2). Мугьаммадан ва адан хцин (?)… 3)… Уьмуьр 4). чIур жезва (?), вахт гьа­миша 5). цIийиди хьиз.

Л.И.Лаврова и кхьинар маса къайдада таржума авунва. Якъин жезвайвал, адан таржума авунвай вариантдинни оригиналдин арада еке фаркь ава: “1). И дарамат эцигда лагьана къарардиз къачунвай 2). Мугьаммада, амма ам кье­на. Са кьадар 3). Вахт алатайла свас ва яранбуба 4). … ва (малум тир) вахтунда 5). Гьекьни каф хьана кIва­лахзавай.

Чна грамматикадинни орфогра­фиядин жигьетдай гъалатIар квай и кхьинар цIийи кьилелай кIел хъувуна. Тексти­нихъ­­ галаз мукьувай таниш хьайи­­далай кьулухъ якъин жезвайвал, ам “бана” (эци­­гун) глаголдилай ваъ, чка къалур­дай­ тIварцIиэвездилай “хаза”       (и, им) га­тIунзава. Жанрдин жигьетдай кхьинар эци­гунрихъ галаз ваъ, ирсса­гьиб­дихъ галаз алакъалу я.

Таржума:

“1). И кIвал Хумайанди, хцин

2). Мугьаммадан я. Гъилиз къведа (авурдалай) кьулухъ

3). хъсан кар. Кхьенвайди амукьда, уьмуьр

4). фида, вахт хъжеда

5). цIийи”. (1-шикил)

КIвалин иесидин тIвар чна  — “Хумай”, Амри Шихсаидова “Хамма” хьиз кIел­на­в­а. Кар анал ала хьи, тIварцIе авай эхиримжи гьарф рагьметлу алимди “алиф-максура” хьиз къалурнава, чи фи­кирдалди ам “йа” я. Идалай гъейри, Хинерин хуьре чи йикъарани итимрин эхирда “ай” авай тIварар гьалтзава: Мазай, Сутай, Ибай, Бай, Шамай, Исгьай, Къарнай ва масабур. Минарет эцигуниз талукь кхьинра (1401-йис) Хумай тIвар пуд сеферда гьалтзава. Къейд ийин хьи, и кхьинар алай къванни ихтилат физвай дараматдин цла ава. Мадни, тек-туьк гьалтдай Хумай тIвар гьам Хинерин, гьамни Дагъустандин маса хуьрерани сейли я.

Лагьана кIанда, ихтилат физвай тек­с­тина гьалтзавай “Уьмуьр фида, вахт цIийи хъжеда” келимаяр Рутулрин хуьряй жагъанвай 625/1228 ва 683/1284-йисариз талукь куфический кхьинрани дуь­шуьш жезва. Хинерин хуьряй гьатна­вай чешмеда авай “Кхьенвайди амукьда” ибара Мишлеш хуьряй жа­гъан­вай XV асирдин 1-паюниз талукь кхьинрани къейднава. Мадни гьа и кели­маяр чал Рутул райондин касни яшамиш хъжен тийизвай Вруш хуьряй жа­гъанвай юкьван виш йисариз талукь эпитафиядани гьалтна.

Хинерин рагъакIидай пата авай магьалдин гъвечIи мискIиндин куьгьне дараматда, чна виликдай хабар гайивал, кхьинар алай са шумуд къван ава. Са жер­геда аваз эцигнавай ва чпел гьар­фар­ атIанвай къванерикай вирида­лайни чапла пата авайдан кьадар 39х27 сан­тиметрдиз барабар я. Адал вад цIар­цIикай ибарат текст ала. Кхьинар, асул гьисабдай, насх хатIунал авунва ва гьа са вахтунда кхьинра куфа хатIу­низ хас кьетIенвилерни гьалтзава. Араб чIалан бязи гьарфар тайин тир ­дегишвилер кутуна чIугунва. Ихтилат физвай текстинин сифтегьан кьве цIар алим Ам­ри Шихсаидовани тар­жума авунай. Чна и кьве цIарцIихъ галаз санал амай пуд цIарни таржума авуна. Анжах вад лагьай­ цIар эхирдалди таржума ийиз хьанач.

Таржума:

“1). Аллагьдилай гъейри маса илагьи авач лагьана шагьидвалзава ва

2). шагьидвалзава, Мугьаммад Аллагьдин Векил я лагьана.

3). Я Адаман хва, умуд кутамир алцурариз жеда лагьана

4). Аллагь! Я умудни атIу­мир регьимлувилин гьакъиндай

5).Аллагьдин!…”. (2-шикил).

Чи фикирдалди, и кхьинар тахминан XIII-XIV асирра авунвайбур я.

Куфический кхьинар алай са къван дараматдин рагъакIидай патан цлан чапла паюнани ава. И къванцел атIанвай кхьинар виликдай санани чапнавачир. Текст лап четиндиз кIелиз жезва. Ахьтин фикир арадал къвезва хьи, кхьинар атIанвай устадди текстина орфографиядин гъалатIар тунва. Къванцел тахминан “Гьукум Аллагьдиз талукь я” гафар кхьенва ва абур XII асирда атIан­вайбур яз хьун мумкин я.

МискIиндин дараматдин рагъакIи­дай патан цлан чапла пипIен бинеда 35х26 сантиметрдиз барабар кьадардин къван ава. Адал минарет эцигуниз талукь яз 1401-йисуз авунвай кхьинар ала. Им юкьван виш йисарин Дагъустандин эпиграфикадин гуьмбетрин ­арада къиметлубурукай сад яз гьисабзава. Кхьинар сифте яз Амри Шихсаидова винел акъуд­на ва алимди абур 1974-йисуз чапни авуна. 1984-йисуз ада и кхьинар, бязи алаваяр кухтуна, кьвед лагьай сеферда чап хъувуна. Ирид цIарцIикай ибарат текст устадвилелди, иердиз насх хатIу­налди кхьенва. И текст чна дериндай ахтармишна ва агъадихъ галай жуьреда таржума авуна.

Таржума:

“1). И минаретдин сагьиб ва ам эцигайди Хумай, Абакаран хва, Чакукан хцин

2). Базкугьан хцин, Хумайан хцин, Мамайан хцин, Хумайан хцин ва адан паб Фатима я,

3). Арабдин руш. Абуру и минарет Аллагь паталди эцигна, Жегьеннемдихъай кичI аваз ва

4). Женнетдик умуд кутуна. Мина­ретдин архитектор — устIар — Халифадин хва Гьурсан

5). ва адан хва Мамай я — ЦIахурай. И цIарар кхьейди Мугьаммадан хва Сулейман я.

6). И вакъиа гьижрадин муьжуьд вишни пуд лагьай йисан шаввал вацра хьана.

7). И йисуз Куркиди Киш хуьруьн мулк Хинерин хуьруьз багъишна”. (3-шикил).

Эхиримжи цIарцIе гьалтзавай “Курки” гаф Гурги (Георгий) тIвар я. 803-йисан шаввал варз 1401-йисан 23-майдиз гатIунна.

И кхьинриз баянар гудайла Амри Шихсаидова гьахълудаказ къейд­завайвал, минаретдин сагьиб ва ам эцигайди пешекар устIар туш, эцигунриз пулдин та­кьатар чара авур девлетлу кас я. Чи фи­кирдалди, минаретдин сагьиб Хумай Хинерин хуьруьн феодалрин аристократиядин векил тир. И кардин гьакъиндай виликдай садани фикир таганвай са делилди шагьидвалзава. Кар ана ава хьи, Хинерин хуьруьн куьгьне сурара Ху­майан бубадин — Абакаран иердиз туь­кIуьрнавай, гзаф кьадар кхьинар алай сурун къван ава. Къванцел алай кхьинрай малум жезвайвал, Чакукан хва Абакар амир, яни регьбервал гайи кас тир. Адан сурун къванцел алай кхьинра ихьтин ибараярни гьалтзава: “акьалтIай намуслубурун иервал”, “атлуйрин кьилевайди”, “кьушунрин гъед”. Якъин жезвайвал, Абакар кьушунриз регьбервал гайи кас яз хьун мумкин я. И кхьинриз къимет гайидалай кьулухъ Амри Шихсаидова ла­гьай­ гафар мад сеферда тестикь жезва: юкьван виш йисарин Кьиблепатан Да­гъустандин эцигунриз талукь чешмейра гьалтзавай “сагьиб” гафунин куьмекдалди феодалрин аристократиядин векилар къалурзавай. Мисал яз, Чакукан хва Абакар — сагьиб Хумайан дах — эпитафияда амир яз, яни регьбервал гайи кас яз къалурнава.

(КьатI ама)

Замир  Закарияев, 

тарихдин илимрин доктор, профессор