Етим Эмин “лезги поэзиядин буба я” лагьай, чи чIал илимдалди ахтармишунин бине эци­гай Гьажибег Гьажибегов гьахъ тир. Эми­налай кьулухъ хьайи саки вири лезги шаирри ам чпин муаллим яз гьисабзава. Гьелбетда, адалай виликни лезгийрихъ шаирар авай, амма адан таъсирдик хьиз, маса шаиррин таъсирдик лезги поэзия садрани хьанач.

Етим Эмин чаз, лезгийриз, “чи вири” тирди чизва, Пушкин урусриз “вири” гьикI ятIа. Къенин юкъуз Етим Эмин чи лезгивилин важиблу лишанрикай сад я.

Сифтени-сифте заз лугьуз кIанзава, Эминан халис “къамат” халкьдиз акун патал чапдай акъат­навай ва акъатзавай адан шииррин гьар са кIва­тIалдихъ кьетIен метлеб ава.

Эминан шииррин кIватIалар М.Гьажиева­, Н.Агьмедова, А.Агъа­­ева, Гь.Гашарова, Къ.Акимо­ва, И.Гьуьсейнова, А.Къардаша, Гъ.Са­дыкъиди ва масабуру туь­кIуьрна. Ам­ма а кIватIалар чапдай акъатдалди Эминан шииррин мад кьве кIва­тIал акъатайди я. Абурукай сад араб гьарфарал­ди 1928-йисуз лезги халкьдин жегьил кьегьалри — Гь.Гьажибегова, Т.Агьмедова ва Ш.Мейланова туькIуьр­на, “Хкягъай чIалар” тIвар алаз, муькуьдини — 1931-йисуз Гь.Гьажи­бегова кьилди туь­кIуьрна, латин гьарфаралди вичелни, гьа сад лагьай ктабдал хьиз, “Хкягъай чIа­лар” тIвар алаз.

И кьве кIватIалдинни кьисметар пашманбур хьана. Архайри “чухвана”, затIни амачиз тур Эми­нан кьисмет хьиз.

Араб гьарфаралди 1928-йисуз акъатай кIватIалдин экземпляр са кьадар вахтунда Гьамзат ЦIада­са­дин тIварунихъ галай чIа­лан, литературадин ва искусстводин институтдин гъи­лин хатIарин фондуна авай. Амма алатай асирдин 90-йисара, вичихъ галаз “пешекарри” “кIвалах” авурдалай кьулухъ, ам квахьна.

1931-йисуз латин гьарфаралди чапдай акъа­тай кIватIалдин кьисмет мадни пашманди хьана. Ам туькIуьрай Гь.Гьажибегов 1937-йи­суз дус­тагъда турдалай кьулухъ садани адакай гафни кхьеначир. Анжах А.Агъаева 1960-йисуз акъудай Эминан шииррин кIва­тIалда “Гачал гьей!” шиирдикай ихьтин келима­ ава: “Гачал гьей!” сифте яз 1931-йисан кIва­тIал­да акъуднава”. Ак­вадай гьаларай, А.Агъа­еваз а кIватIалдикай са гьинай ятIани хабар авай.

XXI асир алукьайла, Эминан яратмишунрал XX асирдин юкьварилай машгъул хьайи филолог Р. Гьайдарова чун рахазвай 1931-йи­сан кIватIалдикай урус чIалалди кхьенвай “Введение в эминоведение” (Махачкала, 2001) тIвар алай ктабдин 18-чина ихьтин веревирдер авунва: “Кьвед лагьай кIватал (сад лагьай кIватIал 1928-йисуз акъатайди я — М.К.), Гь.Гьажибегова туькIуьрай, /чавай/ жа­гъу­риз хьанач. Аквадай гьаларай, адаз экв акунач”.

Амма, чи бахтунай, Гь.Гьажибегова туь­кIуь­рай Эминан шииррин кIватIалдиз экв 1931-йисуз акунваз хьана! А кIватIалдин кьве экземпляр и мукьвара чавай чи урус дустарин куьмекдалди Москвадин къвалав гвай Химки ше­гьерда авай ктабар хуьзвай чкадай жагъуриз хьанва! Гила абур Москвада авай виликдай “Ленинка” лугьудай гьукуматдин ктабханадиз вах­канва.

Заз чиз, и вакъиа лезги литературадин уьмуьрда важиблуди я. Амачирди, авачирди яз гьи­сабзавай Эминан шииррин кьвед лагьай кIва­тIал винел акъат хъувунва ва ам шаирдин яратмишунрал рикI алай гьар са касдивай гъиле кьаз жезва, “чи вири” тир Эминани лезги чIал патал ви­чин чан гайи Гьажибега аманат хьиз, чаз тунвай­.

Гьат хъувунвай кIватIалдин тIвар лезги чIалалди “Хкягъай чIалар” ва урус чIалалди “Избранные стихи” я. Ам “Даггиз” тIвар алай идаради 1931-йисуз Махачкъалада чапдай акъуднава. КIватIалда 14 шиир ава.

И кIватIал гьат хъувуникай 2018-йисан  29-августдиз за Интернетда малумат гайила, адаз жаваб яз, алим Ф.Нагъиева Интернетда кхьена, бес Эминан шииррин 1931-йисан кIватIал санизни квахьайди туш, ам вичиз акурди я ва адакай урус чIалал чапдай акъатнавай “Етим Эмин. Путь к истине” (Махачкала, 2002) тIвар алай монографияда вичи кхьейди я лугьуз.

Дугъриданни, 2002-йисуз акъатай а монографияда ихтилат физвай кIватIалдикай раханва. Амма ана 1931-йисан кIватIалдин тIвар урус чIа­лалди “Избранные стихотворе­ния” (“Избранные стихи” лугьудай чкадал), ам акъудай идара “Дагестанское книжное издательство” я (“Даггиз”­ лугьудай чкадал), ада 12 шиир ава (14 шиир къа­лурдай чкадал) лугьуз къалурнава. Мадни а монографияда 1931-йисан кIватIалда сифте яз акъа­тай кьве шиирдин (“Кьве паб” ва “Чан стхаяр, сад арз ийин”) тIварар кьунва, амма а шииррин арада сифте яз акъатай “Гачал гьей!” шиир авач. “Гачал гьей!” шиир, чна винидихъ къалурна­вайвал, А.Агъаеваз сифте яз 1931-йисуз акъатай­ди чизвай, Фейзудин Рамазановичаз чизвач­.(?)

Гьелбетда, ибур куьлуь-шуьлуьяр я. Амма абуру чаз сакIани монографиядин автордиз “вичин вилералди” 1931-йисуз акъатай Эминан шииррин кIватIал акурди яз гьисабдай мумкинвал гузвач. АкI гьисабайтIа чун хиве кьуниз мажбур жеда, филологиядин илимрин доктор тир автордивай “вичиз акур” ктабдикай монографияда дуьз делилар гуз хьанвачирди…

Ни вуч лагьайтIани, чи гъиле Химки шегьер­да гьатай экземпляр садани ахъай тавуна 81 йис тир. Аквадай гьаларай, 1937-йисуз а кIватIал туькIуьрай Гь. Гьажибегов дустагъда турла, гьукуматдин векилри адан вири экземплярар ктабханайрай вахчуна. Тергайбур тергна, амайбур халкьдикай чуьнуьхна.

Гила а кIватIалдикай вичикай са-кьве гаф.

Ктабдин жилдинал шаирдин тIвар “Етим Эмин (Мегьемед-Эмин)”, ктабдин тIвар “Хкягъай­ чIалар”, акъудай идарадин тIвар “Дагъустандин гьукуматдин басма”, акъудай шегьер “Магьачкъала” ва акъудай вахт 1931-йис яз къалурнава­.

Сад лагьай чина, адет яз, ктабдин жилдинал алай гафар тикрар хъувунва ва, алава яз, “чIалар кIватIна, ктаб туькIуьрайди Гьежийбег Гьежибеген я” гафар кхьенва. (Типографиядин гъалатI яз, “Гьежибег” кхьидай чкадал “Гьежийбег” кхьенва.)

Кьвед лагьай чина ктабдин тираж (3000 экз.) ва ам акъудай идара (Типография Даггиздин) къалурнава.

Ктабдин 3-6-чинра “Етим Эминан ва адан чIа­ларин патахъай са-кьве гаф” лагьана кьил ган­вай макъала ава. Ана Эмин лезгийрин ви­ри­далайни машгьур шаир тирди, ам “кьена 50 йисалайни виниз хьанватIани”, адан тIвар ва шии­рар лезгийрин рикIера амайди ва мецерал алай­ди­ къейднава. Макъаладин авторди Эмин вичин­ девирдин писвилерихъ галаз вичин шиирралди женг чIугур кас я ла­гьан­ва. Устадвилин­ жигьетдай авторди Эмин лезги шаиррин арада виридалайни зурбади яз гьисабнава. “Гила маса девир я, — давамар­зава авторди, — амма и девир­дани чаз Эминан устадвал чешне я. Эминан де­вирда гьахьтин шаир туьретмиш авур лезги халкьди гилан девирдани “Эминар” туьретмишда”, — умуд кваз къейднава авторди. “И югъ яргъал алач”, — гафаралди куьтягьзава ада Эминакай ви­чин макъала. КIаникай авторди вичин тек са тIвар, и сеферда сад лагьай чина авур гъалатI квачиз, “Гьежибег” кхьенва. Вири ма­къала гуьне ну­гъатдин къайдайралди кхьен­ватIани, вич а вах­тун­да лезги ­литературадин чIал арадал гъунин къайгъуйрик квай­тIани, макъаладин автор­ди вичин тIвар ва фамилия вичин хайи ахцегь нугъатдиз хас жуьре (“Гьежибег Гьежибеген”) кхьенва.

Макъала куьтягь хьайила, ктабдин ирид лагьай чинилай шиирар башламиш жезва. Шии­рар кIватIалда вири 14 ава. Абурукай 6 шиир тIва­рар алайбур я: “ТIварун стха”, “Кьве паб” (чи де­вирдин Эминан шииррин кIватIал­ра ам “Герек туш” тIвар алаз гьатнава), “Гачал” (чи де­вирда “Га­чал гьей!” тIвар алаз машгьур я), “Къавумдиз”, “Тумакь яц” ва “Билбил”. Ибуру­лай гъейри, кIватIалда тIва­рар алачиз ганвай­ 8 шиир ава. Чи девирдин кIва­тIалра абуруз ихьтин тIва­рар ганва: “Кьве паб”, “Мугьман кIва­ле тун тавур паб”, “Эминни адан яр”, “Ирид йис я вун заз яр яз гьамиша”, “Зи ри­кIи­кай хьуй ваз хабар”, “Зав рахамир”, “Са эр­­зиман гьатнава, яр, зи чанда” ва “Бахтавар”­.

И кIватIалдин кьетIенвал ам я хьи, ада гьатнавай шиирар Гь.Гьажибегова, са гафни дегишар тавуна, гьа вичиз ван хьайи, гьатай жуьре кхьенва. Шииррихъ са кьадар ахцегь нугъатдиз хас тир лишанар ава. Аквадай гьаларай, абурун чIехи пай Гьажибегова Ахцегь патара кIватI­навай.

Лезги чIал патал чан гайи ада вичиз Эминан чIалар “туьхкIуьр” хъийидай ихтияр авайди яз гьисабнач. Ада абур кIватIна, къведай несилриз гьа авайвал туна.

Гьайиф хьи, Эминан жавагьиррив агатдайла, вири Гь.Гьажибегов хьиз, мукъаятдиз эгечI­завач. Эхиримжи вахтара са бязибуру Эминакай акъудзавай ктабра ва адан шииррин кIватIал­рани шаирдин эсерар ва адан биографияни акьван “туьхкIуьр” хъийиз­ва хьи, абуруз гьакъикъатдихъ галаз ала­къа авачир “мешребар” гузва хьи, арадал атай “яратмишунрай” чи чIехи шаир­дин “къамат” саки акван тийиз, ктабар туь­кIуь­рай­бурун “мешребар” аквазва. (?)

Гь.Гьажибегова, вич гьикьван зурба алим тиртIани, Эминан шииррик хуькуьрдай ихтияр вичиз авайди яз гьисабнач! И карди Химки­ шегьердай гьат хъувунвай, 1931-йисуз чапдай акъа­тай Эминан шииррин кIватIалдин ма­на чун патал кьадар авачир кьван екеди ийиз­ва. Ам чаз Эминалайни Гьажибегалай амай аманат тирдалай гъейри, адай чаз Эминан ха­лис “къамат” аквазва, вичел XX асирдин сифте йисара  цIийи “эминоведри” “руг” вегьенвай…

Мансур Куьреви