Ни вуч лагьайтIани, чи чIалан сергьятар, адан лексикадин ибар (состав) гегьеншди я. ТIебии кар я: эдебиятдай, кьилдин къелемдин устадрин эсеррайни чIалан девлетлувал тамамвилелди гьисс ийиз хьун намумкин я. Чи гафарганра авай гзаф пай гафарикайни кхьинра менфят къачузвач, абур саки хъендик кумукьзава. И сеферда ихтилат тепкеш, теснифат, хунгаг, чIана гафарикай фида.
Шак алачиз, эдебиятдин, публицистикадин эсерар кIелзавайдан “тебягь” шикиллувални таъсирлувал къалурзавай келимайрилай, маса такьатрилай гъейри, чIалан къешенгвилини, девлетлувилини ачухзава.
И жигьетдай тафаватлу жезвай эсеррикай сад Къияс Межидован “Дагъларин деринрин булахар” роман я. Чи чIала авай, амма маса ктабра гьалт тийизвай тепкеш гафни и эсердай жагъана: “Къурбана мад са тепкеш накьв акъудна”. Тепкеш перцин ракьун паюниз ва адалди къачунвай накьвадин ва я маса затIунин кьадардиз лугьуда.
Алим А.Гуьлмегьамедован лезги чIалан баянрин гафаргандал асаслу яз, тесниф гаф чи чIалаз араб чIалай атанва. Адакай арадиз гъанвай теснифат (яратмишун, яратмишай затIар) гафни лап кьериз гьалтзавайбурукай я. Ам зал профессор Гь.Гашарован “ХIХ лагьай асирдин эхиримжи йисарин шиират” макъалада гьалтна: “Гьайиф хьи, адан теснифатрин ирс гьелелиг жагъанвач”.
Алим ва писатель Гь.Къурбанан гафарганда хунгаг (регьятдиз ахъайиз жедай тIвал) гаф ава. Вирибуруз ван тахьанвай гафарин сиягьдик акатзавай и гаф Самур дередин нугъатра малум я. Ам Гь.Къурбанан “Къилинж Къемер” романдани гьалтзава: “Къемера чуьхвердин тумунихъ сун гъал кутIунна, хунгаг авуна…”. Шаир П.Фатуллаевадин “Вуч къал ква къе цаварик и?” шиирда гьалтзавай “хангаг” гьа и гафунин жуьре я лугьуз жеда: “Я вил физвач ахвариз зи Хангагдамаз киф”.
Эдебиятдин эсерра чIана гафни кьве манада аваз гьалтзава. А.Гуьлмегьамедован баянрин гафарганда адахъ “гьакI, гьавайда” мана авайди къалурнава. Дагъустандин халкьдин шаир С.Сулейманан “Дезгагьдин имарат кайила” шиирда дуьшуьш жезва: “ГьакI пуч хьана чIана селхоз”. Адалайни гъейри, Ш.Юсуфован, З.Эфендиеван, А.Исмаилован, Н.Мирзоеван ва масабурун эсеррани и уьлчме “гьакI” лагьай манада аваз гьалтзава. Адан кьвед лагьай мана “чIуру, нагьакьан” гафарин синоним я. И манада ам гзафни-гзаф Къуба нугъатдин векилрин эсерра дуьшуьш жезва: “Гьавиляйни, и руьгьди залай вилик вичиз акунвай ксарин вири чIана хесетар кIватIнава”. (Ф.Беделахтул, ЦIирцIамакай кьиса).
К. Къалажухви
