Экологиядинди яз малумарнавай йисуз тIебиатдал гзаф рикI хьайи, адан гуьзелвили надир яратмишунар майдандиз акъудунал руьгьламишай  писателар Михаил Михайлович Пришвинни  (1873-1954), Леонид Леонов ва Дагъустандин халкьдин писатель Къияс Межидович Межидов (1911-1974) рикIел хкун кутугнава. Абур вири несилриз тIебиат кIан хьунин, адав эгечIдай тегьердин, къайгъударвилин чешне я.

Михаил  Пришвин  Орловский губерниядин Ельца шегьердин патав гвай Хрущево именида савдагардин хизанда дидедиз хьана. Марксиствилин кружокда иштиракзава лугьуз­, пачагьдин властри ам кьунай ва дустагъда  тунай (1897-1899). Анай аххъаяйла, Михаил къецепатан уьлкведиз фена ва Германиядин Лейпцингдин университетда агрономвилин кьилин образование къачуна. Ватандиз хтайла, гьа пешедай кIвалахна. ТIеби­ат­дал адан лугьуз тежер кьван гзаф рикI алай. Гьавиляй ада уьлкведин иллаки кеферпатан районра, чIурара датIана кIвачи-кIвачи сиягьат ийидай. Далудал алай чанта гербарияр патал жуьреба-жуьре надир набататрив ацIурдай, рекьерин блокнотда акур-такурдакай, инсанрин ацукьун-къарагъуникай, тIебиатдин  гуьзелвилерикай, аламатрикай кхьинардай. Нетижада абурун бинедаллаз са шумуд ктаб чапдай акъудна.

ТIимил ахтармишнавай, гьавиляй вичикай малуматар, делилар тIимил авай Кеферпатан уьмуьрдал этнографиядин рекьяй гуьзетунин нетижада акур гьаларикай сифте ктаб “В краю непуганых птиц” (1905) пайда хьана. И кардиз виниз тир къимет гун яз, М.Пришвин Русский географический обществодин гьакъикъи членвиле хкяна.

М.Пришвинан сифте эсерра инсандин уьмуьр Кеферпатан атIугъай тIебиатдин, тамарин, Къазахстандин чуьллерин, Крымдин дагъларинни тамарин кIапIалрин алем, адан на­дирвал, гуьзелвал, кьетIенвал шаирдин хьтин кьатIунунрин рекьелди къалурнава. Пи­сателди тIебиатдин уьмуьрдикай кьетIен жуь­редин гъвечIи новеллайрин кIватIалар акъудна. Абурай М.Пришвин инсандин руьгьдин уьмуьр, иллаки аялрин психология лап куьлуь-шуьлуьярни кваз къалуриз алакьдай, гьайванрин, набататрин алем лап хъсандиз мукьувай чидай дикъетлу художник, чIалан бажарагълу устад тирди аквазва. Адан ктабар халкьдин поэзиядай къвезвай кама­л­лувилив ацIанва. Художникдиз инсандин акьалтI­ тийир шадвилин гьиссерин чешме тIе­биатдин гуьзелвиле, яратмишунардай зегьметда аквазвай. Инсан ва тIебиат гзаф кIан хьунай, зегьметни яратмишунар шаирдин тегьерда машгьурунай М.Горькийди Михаил Михайловичаз еке къимет ганай: ам “шаир — акьуллу, камаллу кас я” лагьанай.

* * *

Леонид  Максимович  Леонов (1899-1994) Москвада дидедиз хьана. Адан буба, ви­чи-вичиз чирай шаир, Калужский губерниядин лежберрикай тир. Леонид Яру Армияда хьана. Ада Москвадин университетда кIелна. Л.Леонован гъиликай “Петушихинский пролом” (1923) повесть, “Барсуки” (1924), “Соть” (1930), “Дорога на океан” (1936), “Русский лес” (1953) романар ва хейлин маса эсерар хкатна. Ватандин ЧIехи дяведин йисара гужлу зигьиндин ватанпересвилин макъалаяр ва “Нашествие” пьеса кхьена. Адай писатель Сталинский премиядиз лайихлу хьана. Л.Леонов Ленинан, Зегьметдин Яру Пайдах, Ватандин дяведин сад лагьай дережадин орденрин сагьиб тир.

“Русский лес” Л.Леонован ругуд лагьай ро­ман я. Девирдин хейлин месэлаяр къара­гъар­навай ам эдебиятда зурба вакъиа хьана. Гьавиляй и роман Ленинский премиядиз лайихлу хьайи искусстводин сад лагьай эсер я. Адакай хейлин ктабарни макъалаяр кхьен­ва­.

Тамарин тематикадив писатель лап яргъарай хьиз атана. Кеферпатан тамарал Л.Леонован рикI жаван чIаварилай,  гьеле Октябрдин инкъилаб жедалди алукьнавай, гьикI хьи, ам мукьвал-мукьвал Архангельскдиз фидай — аниз суьргуьннавай вичин буба Максимал кьил чIугвадай. Л.Леонова естествознанидиз, иллаки ботаникадиз датIана еке итиж ийизвай. Еке общественный кIвалах тухуз, дуьньяда ислягьвал, тIебиат, тамар хуьниз эвер гузвай, вичин кесерлу сес виридаз ван жедайвал хкажзавай. ИкI, мешебегидин ислягь, секин пеше, мукьувай хьиз килигун хьайитIа, гьам девирдин, гьам тарихдин драматизмдив ацIанвай гзаф гьаларин, месэлайрин эрзиман куьлег я кьван.

1947-йисан 28-декабрдиз “Известия” газетдиз Л.Леонован “В защиту друга” кьил ганвай машгьур макъала акъатна. Ада гзаф зурбаз ван авунай, тамун крарай пешекаррин арада жуьреба-жуьре терефрин еке гьуьжетар, рахунар арадал гъанай. Абуру (и дискус­сияди) тIебиат, тамар хуьнин, абурукай акьуллудаказ, къанажагълудаказ менфят къачу­нин, жавабдар ватанпересвилин идеядин бине тешкилнай, писатель еке роман кхьинал руьгьламишнай.

“Русский лес” тарихдин, ватанпересвилин эпопея я. Ана писателди тамар инсаниятдин жигерар хьунихъ галаз сад хьиз Ватан душманрикай хуьдай умудлу аскер хьизни къалурзава. Гьакъикъатдани, Урусатдин гегьенш тамарани уьленра эвер тавур ягъи гьикьван мугьманрин — душманрин эхир пехир хьана!.. Яни чIехи писателди романда там чан алайди, руьгь авайди хьиз къалурнава. КIелзавай­даз  адай гражданвилин чIехи руьгь (пафос) ва къизгъин, гзаф эсер ийидай публицистика аквазва. “Русский лес” роман гьар садан столдал хьана кIанзавай гзаф зурба, метлеблу ктаб я. Йисар, девирар гьикьван къвез алатайтIани, адан метлеб садрани квахьдач. Тамар, тIебиат хуьн виридан гьамишан буржи я эхир.

* * *

Къияс  Межидович  Межидов  (1911-1974) писатель, драматург тир, Ахцегьа Бакудин рабочий — нефтяникдин хизанда дидедиз хьана. Жаван вахтар Бакуда акъатна. Ана кIел­дайла, литкружокда иштиракзавай. Педкурсар куьтягьна, Къияса сифте Кьиблепатан Дагъустандин мектебра муаллимвиле кIва­лахна. Ахпа “ЦIийи дуьнья” газетдин редакцияда, курсара кIелна, прокуратурадин органра зегьмет чIугуна. 1939-1941-йисара   Москвада заочнидаказ Литинститутда кIелна. Шиирар, гьикаяяр, повестар кхьена. Сагъламвилин гьал себеб яз 1954-йисалай пенсиядиз экъечIна ва тамамвилелди яратмишунардай кIвалах­дал машгъул хьана. 1957-йисуз ам СССР-дин писателрин Союздин членвиле кьабулна. ТIебиатдикай аялар патал кхьей гьикаяйрин “Зи гъвечIи дустариз”, “Лувар квай дустар” ва маса кIватIалар акъатна. Ибурулай гъейри “Дагъларин аялар”, “Дагълар юзазва”­, “Дагъларин дерин булахар”, “Кьашкьа духтур”, “Къени къуншияр” ва маса ктабарни эсе­рар кIелайла, аквазва хьи, Къияс Межидоваз тIебиат, адан жуьреба-жуьре рангар — тавар, ана кьиле физвай вакъиаяр, гьайванар, къушар, набататар лап хъсандиз мукьувай чидай. Гьавиляй адалай абурукай чи чIалан гуьзел такьатралди чIехи устадвилелди кхьиз­ни алакьнава. ТIебиатда адаз чна фагьум-кьатIун тийизвай крар, гьерекатар, аламатар аквадай. Шаир, журналист Мердали Жалилова вичин “Гафунин майданар” ктабда (Махачкъала, “Дагкнигоиздат”, 2010-йис) “Заз ам (Къияс Межидов) виридалайни вилик тIебиатдин сирдаш ва суьгьуьрчи хьиз багьа я” (207-чин) лагьана гьавайда кхьенвач. Эхь, халкьдин писатель Къияс Межидоваз дагъларин, булахрин, яйлахрин, цуькверин, векьерин-кьаларин, къушарин, ничхиррин сесер — авазар, амалар-сирер лап мукь­ва тир. ЧIехи писателдин ихьтин эсерри садни бейтереф яз тазвач. Абуру виридан фикир чун элкъвена кьунвай тIебиатдал рикI хьунал, ам хуьнал желбзава.

Писателдин гъиликай Хуьруьг Тагьирахъ га­лаз санал кхьей машгьур пьеса “Ашукь Са­ид” ва маса эсерарни хкатна. Ам “Знак По­чета” ордендиз, “Дагъустандин халкьдин пи­­сатель” лагьай тIварцIиз (1971-йис) гьуьрметдин грамотайриз, медалриз лайихлу хьана.­

Писатель Ахцегьа фаракъатнава. Махачкъалада ам яшамиш хьайи кiвалин цлал мемориальный плита алкIурнава.

* * *

М.Пришвинан, Л.Леонован, Къ.Межидован яратмишунри къалурзава хьи, тIебиат­дал рикI, адаз мукьва хьуни инсан гуьзеларда, къилихар таптагъарда, руьгь девлетлу ийида ва икI мад. И жигьетдай шаир А.Яшинахъ ихьтин цIарар ава:

В сосновом бору, в берёзовой роще,

Где так многогранно желание жить,

Мне, сильному, только добрее и проще

И человечней хочется быть.

Эхь, тIебиат чи диб-бине, кIвал, гьакI камаллу тербиячини я.  ТIебиатдин гуьзелвилерикай, иллаки билбилдикай кхьин тавур гьи шаир ава!

Шихмурад Шихмурадов