Гатфар алукьнава. Чи республи­кадиз туристар атунин сезон яргъал алач. Абуруз итижлу чкайрикай сад  Махачкъаладилай кеферпатахъ галай Сарыкъумдин (хъипи къум) тепеяр я. Республикадин агьалияр ва Россия­дин маса регионрай къвезвай туристар  ана тIебиатдин кье­тIен­ви­лерихъ галаз таниш жезва. И кар патал кьетIендиз хуьзвай участокда экологиядин жигъирар, итижлу экспонатрин центр, гьакIни гьайванар чкадиз хкидай маканар (вольер) туькIуьрнава.

Заповедникдиз къвезвайбурун кьадар йисалай-суз артух жезва. Гьавиляй ана инсан патал хаталу гьайванар ва набататар гьибур ятIа тайинарунихъ, чир хьунихъ еке метлеб ава. Идахъ галаз алакъалу яз, лазим тир меслятар гьазурзава, теклифзава.

Къейд ийин: заповедник кардик квай 30 йисалайни гзаф девирда ана юкьван тар авачир гьайванрал, гьашаратрал ацалтунин (яни абуру кIасунин) нетижада инсан кьейи дуьшуьш хьайиди туш. Икьван чIавалди Сарыкъумда инсандин уьмуьрдиз, сагъламвилиз хаталувал авай хушраканрин — 5, пепейрин — 1, гзаф кIвачер квай гьашаратрин — 1, перде авай лувар квай шейэрин 2 жуьре тайинарнава. Чи суьгьбет абурукай лап хаталубурукай я.

ЧIулав хушракан (къаракъурт)

Ам Россияда ви­ридалайни хаталу хушраканрикай я. Къумлух чкайра, къванерин ва маса шейэрин кIаник, векьер-кьаларин арада гьалтда, къванерин патарив чил храда. ЦицIерал гъуьрч ийида­. Адан агъудик нейротоксинар ква. А агъу ил­лаки кIасай кьифери, балкIанри, девейри, еке карч алай гьайванри тIарвал хьуналди гьиссда, амма кьуьгъуьрриз, ки­цIе­риз­, кьаркьулувриз, хуьрлуьнкIриз артух къайгъу жедач. Гьисабзавайвал, къа­ра­къуртдин агъу ван ийидай (гремучий) гъуьлягъдин­ агъудилай 15 сеферда туьнт я. Ада кIасайла, инсанди артух тIар­­вал гьис­с­дач, анжах хамунилай яру кьве ну­кьтIа аквада. 15-30 декьикьадилай вири бе­денда тIал гьатда, нефес кьада, рикIи фад-фад кIва­­лахда, кьил элкъведа ва тIа жеда.  Ин­­сан­диз иллаки диде-къаракъурт ха­талу я — ам екеди жеда. Эркекдавай гъве­­чIи тирвиляй хамунал хер ийиз ва аник агъу кутаз алакьдач.

Сагъарун патал къаракъуртдиз акси жи­ми затI (сыворотка) иш­лемишда, но­во­ка­инди, кальцийдин хлоридди ва магнезиядин гидросульфатди хъсан нетижа гуда. Гьар гьикI ятIани, тади гьалда­ меди­да­радив­ агакьарна кIанда. Чуьлда йифен шар­тIара ветIе­риз-тIветIериз акси сетка ишле­ми­шай­­тIа, хъсан я — хушракандивай­ адай къвез  жедач. КIасай чкадал цIай квай спичкадин кьал эци­гай­тIани жеда, амма кIасай­далай кьулухъ 2-3 декьикьадилай геж ту­шиз­.

ЦIару акьреб

Акьребар (бязибуру адаз кьанчIар­хъанни лугьуда) къван квай, кеферпатан гарарикай хвенвай кьуру чкайра гьалтда. Абур йифиз экъечIда. Экв хьайи­ла, къванерин кIа­ник, чиле авай тIек­вен­ра, тарарин чкал­рик, гьакI дараматрани чуьнуьх хъжеда. Акьребрин асул ем хушраканар, гзаф кIва­чер квай гьашаратар, куквар я.

Абуру кIасай чка пис тIа жеда, ара-бир кьиникьални гъида — иллаки аялриз гзаф хаталу я.

Вирт кIватIдай чIиж

Са чIижре кIа­сай­тIани, лап пис тIар жеда. Абурун та­мам са кулуни гьу­жу­май­тIа, кIа­сай­тIа, кьиникьни мумкин я. ЧIи­жери иллаки атирар янавайбурал, ичкидин ни къвезвайбурал гьужумда.

Хуз

Хузари (шершни) кIасай чкаярни пис тIар жеда. Абурун мукарик ерли хуькуьр­на виже къведач — хузарик пис хъел акатда­ ва чпин кIвал — муг хуьз чалишмиш же­да. Хузари кIасайла, нефес  дар жеда, хер алай чка дакIвада. Мукъаят хьана кIанда.

Пепе (нарывник)

Чпиз хаталувал авайла, и пепейри чпин кIва­черин арайрай агъу квай стIалар вегьеда. Кьуьгъуьрриз хата авач — абуру и пепеяр неда. Нарывник пепейри иллаки гъилерал, гардандал, чинал — яни кьецIил чкайрал хаталу стIалар вегьеда­. Анрал хирер алаз хьайитIа, генани пис я — хирерик-кьацIарик агъу фад акатда. Зегьерламиш хьайи дуьшуьшра хук, ратар чуьхвена кIанда, ахпа хирер кIевирдай (обволакивать) такьатар ишлемишда. Хамунал еке хирер хьанва­тIа, абур ачухарда ва махсус дарманралди михьда (дезинфекция).

Гзаф кIвачер квай гьашарат

40 кIвач квай  и гьашаратди (сколопендра) кIасай чка пис тIар жеда. Адан агъу гьам юкьван тар авай, гьамни авачир гьайванриз иллаки хаталу я. Зегьер акатай гьайвандин гьалар чIур, кьа­тIунунар зайиф, вилин нинеяр агаж, нефес дар жеда. Са шумуд суткадилай тIар­вилер квахьда.

Къейд ийин хьи, зегьерлу шейэр, гьашаратар, гьайванар  гзаф аватIани, чуьлдиз, тIебиатдал фейила, асул къайдайрал амал авуртIа, абурукай хаталувал авай­ди туш. Акь­ре­бар­ни сколопендраяр юкъуз къванерин кIаник далдаламиш же­да, йифиз гъуьрчез экъечIда. ЧIижер ла­гьайтIа, датIана чпин кеспидал маш­гъул­ жезва — галат тийиз, вирт кIватIзава. КIан­завайди абурук хкуьр тавун, мукъаят хьун я. Ша, буюр, юлдашар, чи заповедникдин участокдиз.

Гьажимурад Хабиев, “Дагестанский” заповедникдин къуллугъчи