Художникдин къамат — чарара
Ахцегьа дидедиз хьайи ам, яшариз акъатайла, вич яргъал йисара яшамиш хьайи Москвада рагьметдиз фена, гьана Ваганьковский сурара кучукнава. Чи культурадин тарихда бажарагълу художник, Дагъустанда скульптурадин искусстводин бине кутур и касдихъ жуьреба-жуьре рекьерай алакьунар авай. Гьеле художник жедалди вилик жегьил Хасбулат Аскар-Сарыджади Краснодардин крайдин Армавир шегьерда музыкадин школада эвелан чирвилер къачуна, ахпа Москвадин консерваторияда фортепианодин классдай кIелна, халкьдин макьамар къайдадиз гъунин кIвалахдални машгъул хьана, концертрани иштиракна.
Къумукьрин Вини Казанище хуьре дидедиз хьайи, Дагъустанда шикилрин (живописдин) искусстводин бине кутур Муэтдин-Араби Джемалахъ галаз санал ам 1919-йисуз Темир-Хан-Шурада урусрин художник, вичин тIварни чи, дагъустанвийрин, рикIел аламай Евгений Лансереди тешкилай шикилар чIугваз чирдай курсариз фена. Амма Хасбулата уьмуьрда, шаксуз, вичин рехъ жагъуруниз 1922-йисуз гуржи скульптор Я. Николадзедихъ галаз таниш хьуни кьетIидаказ таъсирна. Гуьгъуьнин йисуз ам Ленинграддин художественный институтдин скульптурадин отделенидик экечIна. Ада XX асирда скульптурайрин виридалайни чIехи устIаррикай сад тир А. Матвеевавай тарсар къачуна.
1927-йисуз институт агалкьунралди акъалтIарай жегьил скульптор кIелун давамарун патал Италиядиз рекье туна. Ина ада Европадин классикадин памятникар чирна, тIвар-ван акъатнавай болгарви скульптор Н. Николаеван мастерскойда кIвалахна. 1928-йисуз Дагъустандиз хтай ам вичин пешедай кIвалахдик экечIна.
Хасбулат Аскар-Сарыджади вичин къуватар литературадани ахтармишна. 1930-йисара урус чIалал «Кьве дуст», «Кьакьан дагълар», «Цуькверни цацар», «Пак Муминат» (Р. Фатуевахъ галаз санал) ва маса пьесаяр кхьена. Абурукай кьвед Къумукьрин театрди сегьнеламишна. Гуьгъуьнин йисара адан къелемдикай куьруь гьикаяяр ва «Хенжелни байбут» повесть хкатна. Адакай тамамдаказ 2000-йисуз Махачкъалада акъатай З.Г. Гьейбатова-Шолоховадин «Хасбулат Аскар-Сарыджа: уьмуьр ва яратмишунар» ктабда лагьанва.
2001-йисуз республикадин ктабрин издательстводи машгьур тарихчи-кавказовед, Дагъустанда тарихдин илимрин бине кутур Расул Мегьамедован илимдин кIвалахар ругуд томда аваз акъудиз башламишнай. Абурукай сад лагьай томдин эхирда, алавайрин паюна, алимдиз кхьенвай чарар ганва. И 14 чарчикай сад академик И. Крачковскийдинди, 7 — советрин историк С. Юшкованбур, кIвалахдин ва тарихдин месэлайриз талукьбур я. Абурулай гуьгъуьниз Х. Аскар-Сарыджади тарихчи Р. Мегьамедоваз кхьенвай 6 чар акун, шаксуз, гзафбур патал бейхабар агьвалат я. Лугьун хьи, ктаб акъатдайла, Р. Мегьамедовал вичел гьеле чан аламай ва адаз и чарарни ктабда гьатун са гьихьтин ятIани фикирдалди лазим акунай. Чарари чIехи кьве дагъустанвидин кIеви ва яргъал йисара давам хьайи дуствиликай лугьузва. Кьве чкадал Х. Аскар-Сарыджади вичелай цIуд йисан гъвечIи дустуниз урус чIалал кхьенвай чарара лезги «играми» гафни ишлемишнава. Чарарай чаз Дагъустандин сад лагьай скульптордин, инсанпересдин ва интернационалистдин, чIехи рикIин инсандин таъсирлу къамат, адан Европадин дережадин образование, дерин акьул-камал, гьар са карда вичин фикир гвай, герек чкадал вичин гафунал кIевиз акъваздай, гьуьжет ийизни алакьдай къилих аквазва. Ам гьеле дяведилай вилик йисара Москвадиз куьч хьанвай, чарарни гьанай Махачкъалада яшамиш жезвай Р. Мегьамедоваз кхьенвайбур я.
Ингье 1967-йисан 6-майдиз ракъурнавай чарче ада вуч кхьизватIа: «За ваз авиляй иллаки къимет гузва ва гьуьрмет ийизва хьи, ви илимдин кIвалахди чи халкьдин алатай девиррин яцIарай тIуз ракъурнавай нурди хьиз, чаз дуьз рехъ къалурзава, тарихдин формацийрин ва вакъиайрин ачух шикил арадал гъизва… Кьилди жувакай лагьайтIа, завай национализм ва шовинизм къатламишиз жедач, амма заз эхир авачир кьван Дагъустан кIани я, адан дагълар ва дереяр, гьуьлуьн мензилар ва инсанар, дуьзенлухар ва культура. Заз кIани я, вичин вилик юкь агъузиз, гьар са инсан, адан миллетдилай ва вичи кьазвай чкадилай аслу тушиз, эгер а инсан хийирлу ятIа, эгер а инсанди чи экономика, культура ва илим девлетлу ийизватIа, эгер ам коммунизмдин гележегдин идеалриз вафалу ятIа, эгер а инсан Инсаниятдин алай девирдин цивилизацияда прогрессдин терефдар ятIа ва эгер адавай ана вири инсаниятдин цивилизация девлетлу ийизвай милли колоритдин атир гьисс ийиз жезватIа.
И мукьвара за «Дагестанская правда» газетдай ви кьвед-пуд макъала кIелна, абура вун чи адетдин праводин са шумуд къайдадиз акси экъечIзава. Заз пара гьайиф хьанай, вуна «намус» лугьудай гаф барбатIайла, гзаф хъсан гаф, чи тарихда лап виниз тир роль къугъвай. Квелди урус «честь» дагъустанрин «намусдилай» артух я? Мегер дагъустанрин общественный намус вичин манадалди ва метлебдалди агъуз, я пис яни вири инсаниятдин честдин стандартдилай?
Са вахтунда «хванахвавал» гафуниз барбатIдай ягъунар кьунай. И адетди лагьайтIа, чи уьлкведин вири тарихда инсанрин ва жемятрин алакъайра важиблу роль къугъвайди я. И кьве факторди чи халкьдин арада, адан дуланажагъда ва дявейра рыцарвилин руьгь арадал гъизвай, абур инсанпересвилинни гьахълувилин кьилин категорияр тир, чпизни виликан гзаф кьадарда камалэгьлийри фикир гайи, гьатта фад алатай вахтарин инсанрини. Чи халкьдин ихьтин ерияр — намус, хванахвавал, гафуниз вафалувал, дуствилени душман такIанвиле мягькем хьун — жезмай кьван вилик тухун ва девлетлу авун герек я. И ерияр, кьадар авачир хьтин жуьрэтлувал, викIегьвални кваз, чпел чи эдеб, чи уьмуьр, чи тарих акъвазнавай филер хьиз тир. Дуьз я, вахт финикди абурни дегиш жезва, абуруз маса рангар язава, амма абурун асул мана дегиш жезвач, амукьзава, вучиз амукьзава лагьайтIа, абур вирида кьабулнавай нормаяр тирвиляй, чпихъ яргъалди милли колорит кумукьайтIани…
Зун Москвада яшамиш жезватIани, Дагъустандихъ къаних яз яшамиш жезва, са жуьре адакай хабарни ава, пичIи хабарар гьакъикъатдинбурулай гзаф жезватIани.
Вуна, белки, зи яратмишунра цIийивилеризни интерес ийизва. Искусство тарихдин хайи стха я эхир, за гьа икI фикирзава.
За мармарда Агъасиеван бюст куьтягьна. Адан къамат арадал гъидайла, за къвердавай жуван кьилиз къвезвай фикирриз ихтибарзавай, вучиз лагьайтIа фотографияр (абур тIимил я) чеб чпивай чара жезва.
Июндиз мармарда шаир Магьмудан сурал эцигдай кьве метрдин памятник куьтягьда. Махачал кIвалахни, акъваз тавуна, давам жезва. Зи патай жедай вири за авуна, гила гаф производстводинди я. Зулуз зи 67 йис тамам жезватIани, зи яратмишунин планар чIехибур я. Кьуьзуь хьанва, йисарай ацIанва. Жув сагълам я, лазим къуватар кума. Искусствода заз жуван чка, ритм жагъизва, амай уьмуьрдин ритм са кIус агъуз я. Гзаф краралди зун вичихъ галаз 30 йисуз яшамиш жезвай зи масан паюниз буржлу я. 1968-йисан мартдиз чна и рекъем къейдда, эгер чан аламукьайтIа, кьуьзуьдан «эгер» гафунихъ вичин мана ва деринвал ава. Зи яшда авай инсанар, якъин, уьмуьрдиз маса жуьреда килигзава, далдамар ягъунар къайи акьулдалди кьабулзава, балугъчидин кIиринихъ тIимил галкIизва. И кар, белки, вичин жуьреда интересни я, ада уьмуьрдин пейзаждал артух чан гъизва. Заз фад къарагъиз кIанда. КIвалахал фидай вахт я. Зун жуван мастерскойди ва кIвалахди гуьзлемишзава, сятини лагьайтIа, 8.30 къалурзава.
КIевидаказ ви гъил чуькьвезва за. Привет ва салам зи ва юлдаш Алина Анатольевнадин патай ваз ва ви хизандиз…»
Мад са чар, куьруь вахтунда Дагъустандиз хтана, Москвадиз хъфейла, дустуниз кхьенвайди я. Ана, кьилди къачуртIа, «Магьмудахъ галаз алакъалу яз са тIимил яратмишунрин кухня» ачухарзавай скульпторди вичин кIвалахдин принциприкай лугьузва: «И эсер арадал гъидайла, заз алай девирдин вирида кьабулнавай эстетикадин нормайрин рекьяй физ кIанзавачир. За алатай девиррин дагъустанви устIаррин яратмишунрин рекьер къутармишна, алава яз, жуван руьгьдин хьиз, асиррай хквезвай ванцизни дикъетдивди яб гуз хьана. И арада Европадин таъсирни, худсоветдин чIурувални кваз кьуна кIанзава. Эгер дикъетдивди и кIвалахдиз килигайтIа, якъин, стилрин чаравилер кьатIуз жеда, им музыкада Мурад Кажлаева бажарагълудаказ авур къайдадиз ухшар я. Чеб чпелай Узеирбег Гьажибегова 1922-йисуз заз Бакуда лагьай гафар рикIел хквезва. «Милли культура вилик финин рехъ Европадин гармониядай тIуз я». И фикирдал зунни чи жегьилвилин экуьн сегьердиз атанай».
Гьа и чарче ада давамарзава: «Москвадиз хтайла, заз кIвале «Дагъустандин тарих» авай ви бандероль жагъана. Са кьве сятда адаз тади кваз килигай заз Албаниядикай ва гуьгъуьнин асиррикай лагьанвай, фикир желбдай са жерге чкаяр акуна. Фикирар викIегьбур ва бес кьадарда кьетIибур, чпихъ агъаз тадайбур я. Амма за и ктаб дикъетдивди кIелун герек я. Агьедани, зун гъавурда акьурвал, Кавказдин Албаниядихъ галаз алакъалу экскурс авунва. Къариба кар я вуна даргийрикай куьрелди, тIимил кхьин. Белки, заз гьакI акунайтIа?..»
1963-йисуз акъатай Р. Мегьамедован «Легенды и факты о Дагестане: из записных книжек историка» гъвечIи ктаб вичин девирда кIелзавайбурун гегьенш къатари хушдиз кьабулнай, ам хайи чилин тарихдай са вуч ятIани чириз ашкъи авай инсанрин гъилерай-гъилериз фенай. Ктабда гьатнавай материалрикай садаз ихьтин яргъи кьил ганва: «За кIелзавайбурувай тIалабзава: куьмек це тайинариз — им вуч сирлу пагьливан Шарвили тир?» Эпосдин игитдикай делилар кIватIиз, адан ери-бине ахтармишиз алахъай алим и жуьредин фикирдал атана: «Аквар гьаларай, им са гьихьтин ятIани къадим эпос я, ам фадлай рикIелай алатиз эгечIнава». ЯтIани Р. Мегьамедова, кIелзавайбурувайни куьмек гуьзлемишиз, и кIвалах къерех авуначир. «Белки, са мус ятIани пагьливан Шарвилидин сир ачухариз жен ва халкьди яратмишнавай и художественный образдин чешмеяр жагъин», — умуд атIузвачир ада. Дустунин цIийи ктаб агакьайла, Х. Аскар-Сарыджади 1964-йисан 10-декабрдиз адаз ракъурнавай «гегьенш чарче» эпосдин игитдикайни ихтилат физва: «…Гила Шарвилидикай. Шарвилидикай заз гзаф чидай, аял чIавуз, жегьил йисара адакай заз тIимил ахъайначир, са вуч ятIани рикIел алама, кхьенвай затIарни аватIа лугьуда за жуван архивда…» Ахпа ийизвай веревирдерай аквазвайвал, скульпторди Шарвили спортдин рекье вичив агакьдайди авачир устIар яз гьисабзава, «ам риваятрик квай пагьливан ваъ, спортдин гъуц тир, виридалайни чIехи спортсмен, са лезги халкьдинди ваъ». Вичин веревирдерин нетижа яз, эхирдай ада хълагьзава: «Заз акI я, Дагъустандин спортсменри и зурба спортсмендин тIвар кьабулун, чпин пайдахдал эцигун лазим тирди хьиз. Къуй и тIвар спортдин ва гьа рекьяй агалкьунрин символдиз элкъуьрай. Эгер «Спартак» аватIа, вучиз «Шарвили» жедач? Аллагьди вичи адакай спортдин вири жуьрейрин пайдах хьун истемишзава»…
1967-йисан 3-январдиз кхьенвай чарчяйни чаз, яшариз килиг тавуна, датIана кIвалахдик квай гьакъикъи бажарагъдин, милли культурадинни искусстводин ирс хуьнин кIвалах авай гьалди лап кIевелай секинсуз ийизвай кас аквазва. Кьилди къачуртIа, ада кхьизва: «Гьакъикъатдин месэлаяр» журналдин 10-нумрадай за А.Д. Даниялован Шамилакай ва муьруьдизмдикай макъала кIелна, макъала кьетIидаказ кхьенвайди, лайихлуди я, ада чун гьакъикъатдиз мукьва ийизва, чи тарих, алатай игитвилин девирар хкажзава. Гьа икI лап хъсан я, маса тегьер хьунни герек туш.
Заз Абдуллаеван «Дагъустандин камалэгьлияр» ктабдин жуьрэтлувални бегенмиш я, ана чун, Дагъустандин халкьар, кIелун-кхьин авачир халкьар тир лугьудай ахмакь фикир инкарзава. Гьар гьикI ятIани, за ваз лугьун герек я: алатай вахтариз дуьз къимет гун патал дагъустанвийри аслу туширвал ва къайгъударвал къалурзава. И арадани, гьелбетда, гьахълувал гьахълуди хьана кIанда, са жуван хийирдихъди ялзавайди, жув виниз хкажзавайди — ваъ, и карди гьамиша зарар гуда, кIамаш миллетчияр къизмишарда.
Ватанперес художникдин юзун акатнавай акьул секин жезвач. Гуьгъуьналлаз ада дагъвийрин «намусдикай», адан метлебдикай дерин фикирар хълагьзава. Муьруьдизмдикай ва Шамилакай чIуруз рахазвайбурукай, адетар пис яз аквазвайбурукай, чи машгьур куьгьне культура кваз такьазвайбурукай ягьанатдивди лугьузва. 30-йисара тергай араб кхьинрин памятникар, тIал акатна, рикIел хкизва. Гьадахъ галаз санал — Дагъустандай экспорт авур куьгьне халичайрин фондарни, Торгсин себеб яз вичин вахтунда Дагъустанда тергай гимишрин затIарин культурани. Амай куьгьне ктабарни инай тухузвайдакай, краеведенидин ва художественный музеяр авай чIуру гьалдикайни… Фадлай Москвада яшамиш жезвай и яшлу дагъустанви вичин ватанда авай гьаларикай хъсандиз хабардар тир, ада вич къерехдин инсан яз эсиллагь гьиссзавачир.
Адан къилихдин важиблу тереф ачухарзавай гафар чаз1968-йисан мартдиз кхьенвай чарчяйни жагъизва:
«Космополитизм гьикьван пис хьайитIани, миллетчивал адалай кьве сеферда чIуру я. Миллетчивили, муьрхъуь хьиз, акьул ва рикI неда, руьгь ява ийида, къени гьиссер ва крар зайифарда, хъилен цIай кутада, бедбахтвал цада… Зун дагъустанви, советрин скульптор я! Чна, илим, литература ва искусство яратмишзавайбуру, жуван милли гьакъикъат а чIавуз гьахъарда хьи, эгер чи зегьметрин майваяр Инсаниятдин Кьакьан Цивилизациядин эменни хьайитIа».
Ктабда гьатнавайбурукай эхиримжи чар 1970-йисан 28-майдиз кхьенва. Амай чарарин эхирдай ада вичин фамилия Хасбулатов («ви дуст Хасбулатов») эцигзавайтIа, и чар Хасбулат тIвар кхьиналди куьтягьзава.
А. Омаров
