Кь уьчхуьр Саид!
Гзафбуруз ам ашукь, шаир хьиз, Мурсал хандин эмирдалди адан гъилибанри, башибузукьри вилер акъудай кас яз чизва. Кьуьчхуьр Саид лезги халкьдин тарихда зурба гел тунвай къагьриманрик акатзава.
Вич яшамиш хьайи девирдин обществодин сиясатдин, яшайишдин, медениятдин, эдебиятдин кукIушрал хкаж хьайи ва анрилай, ракъинин нур хьиз, кьуд патахъ куькIвей кас, гьа кукIушрал хкажай пайдахрал азадвилин эвер гунар кхьей, лезги чIални жавагьирар теснифуниз лайихлу тирди тестикьарай шаир. Истисмарчивилин вилик муьтIуьгъ тахьана, адан чиниз къалгъан хьана экъечIуниз, чан аламазни зегьметчи инсанрин хам алажзавай ханарин къурулушдиз халис женг малумаруниз эвер гайи ва руьгьда кичI авачир, Шарвили хьиз, вичин чандилайни гъил къачуна, халкьдин итижар хуьз алахъай кьегьал.
Адан тIвар кьун бес я, фикирдиз гьахъ-адалат, азадвал патал женг чIугур халкьдин панагь, девирдин алчах ва инсафсуз къанунриз акси экъечIай, агьалийрин ялавлу гьиссерал чан гъидай эсерар яратмишай шаир къвезва. Михьи муьгьуьббатдикай, лезги дишегьлидин лайихлувилерикай, гуьрчегвиликай жавагьирар теснифай ашукь. Ам чун патал датIана кузвай, рикIериз чим гузвай нур, абур, дамах, камал я. Чи руьгьдин къеле я.
Садбуруз къизил, садбуруз
гимиш,
Садбуру мал хуьз, садбуру
гамиш.
Дуьнья, вун нивди хьанва
гуьруьшмиш?
Деврандикай пай хкудна хьи зи.
* * *
Амач билбил, безек, сиргъа,
Вилаятда рахаз къаргъа,
АтIуй рикIин ивид паргъа,
Напак беден гвай къарагуьн!
* * *
Хан лугьудай ягъи гьатна
хуьрера,
Зулумариз ажугъ аваз вилера,
Кьисасдин цIай твазва ада
рикIера,
Я Сад Аллагь, им вуч дуван
хьана чаз?!
Ихьтин цIарар кьей шаирдиз гьикI игит лугьудач! Мегер зиллетдик квай халкьдин итижар хуьзвай, адаз зулумкарриз муьтIуьгъ тахьуниз эверзавай ашукь ханариз хуш жедайни?!
Кьуьчхуьр Саидаз халкьдин руьгьдикай, адал алай зиллетдикай хабар авай. Гьавиляй ам Сурхай хандиз, адан гъилибанриз аксини экъечIна. Гьавиляй ада Кьурагь, Самур, Чирагъ, Цмур дерейрин агьалийриз хандихъ галаз гьихьтин рафтарвилер авуна кIанзавайди ятIа къалурна. Гьавиляй инсанри адан шиирар хвена ва чав агакьарна. Девирар алатзава, цIийи несилар арадал къвезва, амма бунтчи, женгчи шаирдихъ ва адан яратмишунрихъ авай кIанивални цIигелвал зайиф жезвач. Адан уьмуьрдикай, яратмишунрикай, тухумдикай, невейрикай чир хьана кIанзавайбур гзаф я. Вучиз лагьайтIа, шаирдин ирсинин кьисметни кутугайди хьана лугьуз жедач.
Идахъ, гьелбетда, вичин себебарни авай. Советрин девирда халкьдин фольклор ва алатай асиррин шаиррин яратмишунар кIватI хъувунив эгечIайла, Кьуьчхуьр Саид дуьньядилай фена 150 йисалай алатнавай ва адакай делиларни кьериз-цIаруз гьатзавай. Араб, туьрк, фарс чIаларал кIелиз кхьиз чизвай инсанрин ктабар, дафтарарни 1920-1960-йисара, Ислам диндихъ галаз женг чIугур коммунистри кана, вацIариз вегьена, тахьай мисална. Диндин ктабрихъ галаз лезги халкьдин шаиррин эсерар кхьенвай чешмеярни барбатIна. И жуьредин гьерекатри милли медениятдиз, эдебиятдиз еке зиян гана. Вучда, хьайи крар хьана, авур крар амукьна.
Гьа са вахтунда къейд авун лазим я хьи, советрин девирдин йисара халкьдин ва чи шаиррин мецин яратмишунар кIватI хъувуниз, бажарагълу ксарикай малуматар жагъуруниз еке фикир гана. Кьуьчхуьр Саидакай сифте малуматар, адан шиирар кIватIайбурук Гьажибег Гьажибегов, Агъалар Гьажиев, Мегьамед Гьажиев акатзава. Абурулай гуьгъуьниз и баркаллу ва четин кIвалах Агьед Агъаева, Гьажи Гашарова, Къурбан Акимова, Шамсудин Исаева, Кьуьчхуьр Саидан штул Саид Саидова, Абдул Фетягьа, Абдурагьман Ляметова ва и цIарарин авторди давамарна. Нетижада 1990-йисан эхирдай Дагъустандин ктабрин издательствода Гьажи Гашарова гьазурай “Шикаят” (55 шиир), 1991-йисуз Ибрагьим Гьуьсейнова гьазурай “Я Сад Аллагь” (10 шиир) ва 2004-йисуз Абдурагьман Ляметовани Гьажи Гашарова гьазурай “Женгчи шаир” (65 шаир) ктабар акъатна. 2012-йисуз кIелзавайбурув и цIарарин авторди гьазурай “Эй, инсанар” (79 шиир) ктаб агакьна. Ам квелди тафаватлу тир лагьайтIа, ина шаирдин уьмуьрдикай ва яратмишунрикай гегьенш макъалаяр, икьван гагьда чапдиз акъат тавунвай адан шиирар, урус чIалаз авунвай таржумаяр, Кьуьчхуьр Саидакай чи шаирри теснифнавай чIалар, пьеса, поэма ва ашукьдин штул Саид Саидован эсерарни ганвай. Идал къведалди шаирдикай малуматар ва адан эсерар чи ватанэгьлийри “Дагъдин булах”, “Коммунист” (“Лезги газет”) газетрай, “Дуствал” (“Самур”), “Дагъустандин дишегьли”, “Лезгистан” журналрай, литературадин альманахрай, антологийрай кIелна.
Инлай вилик акъатнавай макъалайра тестикьарзавайвал, Кьуьчхуьр Саид 1767-йисуз лежбердин хизанда дидедиз хьана. Фадлай машгьур Жуьмя мискIин, медреса кардик квай хуьре Стамбулда, Къагьирда чирвилер къачунвай зурба алимарни авай. Гьажи Керемали эфенди, Гьажи Мегьамед эфенди, Мирзяли эфенди, Къадир эфенди, Гьажимет эфенди… Ихьтин хуьре яшамиш жез, кIелунар тавун жедай кар тушир. Вични гьаждал фена хтанвай бубайрин хци. Саида сифтегьан чирвилер вичин дахдивай ва ахпа хуьруьн медресада къачуна. Гъиле чуьнгуьр кьурла, хуьруьнвийрин шад межлисрик теклифар гзаф хьайила, гьевеслу, бажарагълу рикI ашукьвилин кеспиди къачуна. Ашукьдин устадвал, ширин сес, уьтквемвал авай жегьилдиз хуьруьн сергьятра дар хьана. Ада чуьнгуьрни гваз Куьредин, Самурдин, Къубадин хуьрерал цIар элкъуьрна. Яваш-яваш лезги ашукь Шекидиз, Ширвандиз, Къарабагъдиз, Бакудиз… акъатна.
КьетIендиз къейд ийин хьи, чи са бязи алимри, литераторри кхьей “гъурбатдиз къазанмишиз фейи Саид хуьруьз ашукь яз хтана” лугьудай гафар гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвайбур, бине авачирбур я. Бакудиз, Шекидиз къазанмишиз финалди виридакай ашукьар жезвач кьван. Бажарагъ гьар садан ивидик кваз хьана кIанда. Адахъ гъвечIи чIавалай майил, чуьнгуьр ягъунин, манияр лугьунин вердишвал хьана кIанда. Саидахъ абур авай ва фейи чкайра ада анжах вичин устадвал мадни хкаж хъувуна. Адаз гзаф чкаяр, миллетар, инсанар, куьрелди, дуьнья акуна. Адан кьатIунар хци хьана. Ашукьдиз девлетлуйринни кесибрин уьмуьрда авай тафават акуна. Адахъ вичин бейнида арадал къвезвай гьахълу, хци фикирар манийрин куьмекдалди халкьдив агакьардай мумкинвал хьана.
Идал мадни са фикир алава хъийиз кIанзава. Шаирдин гаф, ашукьдин мани, гъиле кьазвай чуьнгуьрни ада халкь эзмишзавай ханарихъ, беглерихъ элкъуьрнавай яракь яз ишkемишна. Саидан тIвар лезги хуьрера мадни машгьур хьана. Адан ашукьвилин устадвал, ада халкьдин рикIин мурадрихъ галаз кьадайвал лугьузвай манийрин ван хьайибуру ашукьдиз чпин шад мярекатрик, межлисрик, гьакI ял ягъиз теклифзава. Ашукьди залан зегьметдик, зиллетдик квай агьалийрин дерт кьезиларзава, рикIикай гар кIвадарзава, са куьруь вахтунда хьайитIани инсанар дердер-гъамаривай яргъа ийизва, гьа са вахтунда женгинизни эверзава. Азадвал вич-вичелай гъиле гьат тийидайдакай лугьузва.
( КьатI ама )
Нариман Ибрагьимов,
РФ-дин журналистрин ва писателрин Союзрин член, РД-дин культурадин лайихлу работник