Халкьарин садвал. И гафунин мана-метлеб гзаф деринди ва гегьеншди я. Садвал авачир хизанни, хуьр­ни, республикани гзаф къазанмишунрикай, рикIин мурадрикай, гьатта гележегдикайни магьрум жеда. Абур масадбурун лукIвилик, гъуьнтIуьник акатда. Тарихдай, гьатта алай аямдин уьмуьрдайни мисалар кIамай кьван гъиз жеда. СССР чукIунин себебрикай садни союзный республикайрин арада авай садвал квахьунихъ галаз алакъалу тир. Татугай  гьалар арадал атуник пехилбуру, рикIер чIу­лав­буру, масадбурал агъавал ийиз алахънавайбуру чпин пай кутуна. Къе, США кьиле аваз, РагъакIидай падни Россиядин Федерация чукIуриз, пайи-паяриз, миллетрин арада къал-къиж тваз алахънава. Чи халкьарин арада садвал мягькем тирвиляй душманрин чIулав ниятарни кьилиз акъатдач.

Са цIусад йисан кьулухъ хъфейтIа, Да­гъустанда гьалар лап муракаббуруз эл­къвен­вай. Бандитрин дестейри, террористри, экстремистри, “тамун стхайри” агьалияр къурхулувилик кутунвай. 2011-йисан апрелдиз гьукумдин кьилевайбуру ва сагълам къуватри Дагъустандин халкьарин III съезд кьиле тухвана ва анал кьилин къарар кьабулна: Россиядин Федерацияда стха халкьарихъ га­лаз садвилелди, дуствилелди экуь гележегдихъ фин. И кардиз кьецI гузвай вири гьерекатриз, бандитрин кIеретIриз рум гун. Гьа  йи­сан­ 6-июлдиз Дагъустан Республикадин Пре­зидент Мегьамедсалам Мегьамедова Дагъ­ларин уьлкведин гзаф миллетрикай ибарат халкь тупламишунин мураддалди къа­рар­ акъудна ва 15-сентябрь Дагъустан Республи­кадин сувар — Садвилин югъ яз малумарна. Ам гьар йисан 15-сентябрдиз къейд­зава.­

Анлай инихъ ингье цIусад йис алатнава. Чавай къе инанмишвилелди лугьуз жеда хьи, и девирда республикадин гьукумдин кьи­лиз цIийи инсанар атанатIани, съезддин къарар уьмуьрдиз кечирмишзава, чи инсанрик къе къурхулувал кумач. Дагъларин уьлкведиз гьар йисуз агъзурралди мугьманар къвез­ва. Дагъвийрикай чIурукIа рахадайбур амач.

Зи рикIел Садвилин йикъан сифте сувар кьиле тухвайвал хъсандиз алама. Меркездин Гьамзатован куьчеда ва Ленинан майдандал республикадин саки вири халкьарин майданар ачухнавай. Гуьрчегдиз, суварин къайдада безетмишнавай майданрал зуьрнедин, чIагъандин, кумуздин, баяндин, кларнетдин, домбрадин гуьзел сесерик къешенгдиз алукIнавай инсанри шадвилелди кьуьлерзавай, жумартвилелди ачухнавай милли хуьрекар алай суфрайрихъ шегьерэгьлийриз, мугьманриз теклифзавай. Майданрал са мус ятIани санал кIелай, кIвалахай, армияда къуллугъай жуьреба-жуьре миллетрин векилар гьалтзавай, абур стхаяр, вахар хьиз къужахра гьатзавай. Гьелбетда, ибур рикIик шадвал, гьевес кутадай шикилар тир.

Къенин гьакъикъатди къалурзава хьи, чун мадни сих хьанва. Чи садвал мягькемди, стхавилинди я. И кардиз республикадин гьукумдин кьилевайбуру тухузвай сиясатдини къуват гузва. Суварин вилик квай йикъара за жуван чирхчиррихъ галаз Садвилин йикъакай, чи халкьарин алакъайрикай, сад-садав эгечIзавай тегьердикайни ихтилатна. Ингье абуру вуч лагьанатIа.

Гьуьсейн  Давудов, пенсияда авай ­муаллим, Лак райондин ЧIуртIах хуьруьнви. — За жуван къанажагълу вири уьмуьр аялриз чирвилер, тербия гуз акъудна. За абуруз гьамиша чи стха халкьарин лайихлувилерикай суьгьбетарна. Чи кьилин лайихлувални Ватан кIан хьун, ам душмандикай хуьн патал гьазур хьун я. И кар чи улу-бубайри, Надир шагьдин кьушунар кукIвардайлани, успатна.

Тарихдин гьакъикъат ихьтинди я. 1700-йи­сан юкьвара Дагъларин уьлкве Персияди пацук кутунвай. Гьелбетда, дагъвийри персериз аксивалзавай, ара-ара шагьдин кьушунрихъ галаз женгериз экъечIзавай. Эхир Персиядин зулумдикай хкечIун патал дагъустанвияр азадвилин женгиниз къарагъна. Афгъанистандин, Индиядин ва Туьркиядин кьушунрал гъалибвал къачур Надир-шагь и хабарди пехъи авуна ва ам 100 агъзур кас ас­керар авай кьушундин кьиле акъвазна, Дагъларин уьлкве галай патахъ рекье гьатна. Инал, туьркверин тарихчи Тапая, Иранда урус пачагьдин посол Калушникова, Ирандин савдагар Ханбия тунвай кхьинрал бинеламиш хьана, лугьун лазим я хьи, шагьдин кьушундикай 40 агъзур кас Шекидихъай, Белокандихъай Дагъустандин чилериз гьахьна. Надир-шагьди вичи 60 агъзур аскердикай ибарат кьушундин кьилеваз Ширвандал, Къубадал гьужумна. Гьелбетда, хейлин терефрихъай гужлу кьушундин хура бегьемдиз яракьламиш тахьанвай чкадин инсанривай акъвазиз хьанач. Сад-садан гуьгъуьналлаз лезги хуьрер къачуз, гъиле гьатай кьванбур къирмишиз, кIвалериз, хуьрериз цIаяр ягъиз, Надир-шагь Дербентдив агакьна. 1741-йисан 20-июлдиз къадим шегьерни къачуна. Адаз, кьушунар кьве патал пайна, Дербентдай Къайтагъиз, Таркидиз, Дженгутайдиз ва, Шагь дагъдай яна, Магъу дередиз, ахпа Къази-Къумухиз ва Хунзахдиз­ фена, дагъвийрин кьушунар кукIвариз, вири Дагъустандин сагьибвал ийиз кIанзавай. Ам­ма шагьдин мурадар дагъвийрин саднавай кьушунри руьхъведиз элкъуьрна. 1741-йисан 15-сентябрдиз дагъвийри Шагьдин кьушунар дарбадагъна. Адаз амукьайди вичин гъвечIи дестеярни галаз кат хъувун хьана.

15-сентябрь чи халкьарин Садвилин югъ яз къейдзава. Идан гьакъиндай военный духтур, полковник, Гуниб райондин Кудали хуьряй тир  Абдусаламов  Фетялиди  лугьузва: “Со­ветрин Союз амайла, за социализмдин уьлквейра авай чи кьушунра, ахпа Россиядин военный округра къуллугъна. Дагъус­танвиярни пара ацалтна. Виридав зун жуванбурув хьиз эгечIна, куьмек герек чкадал куь­мек­­ гана. Эхиримжи йисара зун Махачкъала­да ава. Гьар экуьнахъ гьуьлуьн кьерез физва­. Ина зал гзаф зи дустар — лаквияр, лез­гияр, дар­­гияр, табасаранар… гьалтзава. Чна са­нал­ ял язава, гьуьлуьн михьи нефес къачузва, чи дерди-гьални ийизва. Зун ихьтин ала­къай­рал ва Дагъустанда, виликдай хьиз, ислягь, дуствилин уьмуьр давам хьунал, садви­лел­ди зурба крар тамамарунал пара шад я.

Дагъларин уьлкведин виридалайни жегьилди яз гьисабзавай Дагъустандин халкьарин Садвилин ва государстводин, республикадин, миллетрин садвал, стхавал, тупла­мишвал тестикьарзавай и сувар кьетIенди я. Чна ам гьевес, шадвал кваз къаршиламиш­зава. Бес жечни, адахъ Дагъустандин халкьарин садвал, стхавал, амадагвал, Россия хьтин чIехи государстводин садвал мадни мягькемардай, тупламишдай бинеяр ава. Идалай важиблу, маналу макьсад ва гуьзел мярекат жедани мегер?! Дегь девиррилай дагъларин, ягъварин, чIурарин къужахда яша­миш жезвай гзаф миллетрин векилрин гележег, кьисмет гьа садвилелай, гъвечIи ва чIехи халкьарин арада авай дуствилелай аслу я. Иллаки къе, къецепатан  бязи уьлквей­ри ягьсуз сиясат тухузвайла, чун пайи-паяр ийиз кIанзавайла,  чаз мурадрин, къастарин, зегьметдин, руьгьдин садвал герек я! Дагъус­тан Республикадин Кьил Сергей Меликова чи халкьдин яшайиш, гележег мадни хъсанди хьун патал вилик эцигзавай везифаяр тамамардайвал.

Акуша райондин Муги хуьруьнви, об­комдин виликан инструктор, “Дагъустандин хуьр” музейдин къуллугъчи Мегьамед-Саид  Дау­дов. — Садвал, дуствал еке къуват я. Заз хъсандиз чизва хьи, къенин чи жегьил ше­гьерар тир Дагъустандин Огни, Избер­баш, Каспийск, Къизилюрт, Сухокумск, Дубки, Мамедкъала поселокар арадал гъуник вири дагъустанвийри чпин зегьметдин пай кутуна. И шегьерра вири миллетрин веки­лар дуствилелди яшамиш жезва. Чна гьар са­да садвал мадни мягькемардай крариз рехъ ачухун лазим я. Кьуру гафарилай крар хъсан я. Халкьарин дуствилин алакъаяр мягькемардай серенжемрик шегьерра, хуьрера районрин, халкьарин йикъар, машгьур инсанрин юбилеяр санал кьиле тухун, хуьруьн майишатдин мекераяр, фермеррин, сеняткаррин, багъманчийрин тежриба чирдай мярекатар тешкилун акатзава.

Санлай уьлкве вилик финикни дагъустанвийри тIимил пай кутунач. Хейлин дагъустан­вияр илимдин, искусстводин, образованидин, спортдин деятелар, военный рекьяй регьберар, хъсан карчияр, тарифлу духтурар ва государстводин деятелар я. Абуру республикадилай къецени еке гьуьрмет къазанмишнава. Чи ватандашрин арада 90-далай виниз Советрин Союздин ва Россиядин игитар ава. 22 дагъустанвидикай чи уьлкведин академийрин член-корреспондентар, 21 спортсмендикай Олимпиададин,89-дакай дуьнья­дин чемпионар хьана. Дагъустанвийри уьлкведин саки вири шегьерра, областра гъакъи-сагъвилелди зегьмет чIугвазва. Да­гъустан­вийри Ватан кIеве гьатай вахтарани игитвилин чешнеяр  къалурна.

Нисред  Исмаилов, Ахцегь райондин Фиярин хуьруьнви, женгерин серенжемрин, Чернобылдин АЭС-дин авариядин чIуру нетижаяр алудунин вакъиадин ветеран, отставкада авай полковник.— Фетяли дустуни дуьз лугьузва, иллаки патара авайла, жуванбурухъ вил, рикI жеда. Жуванбур гьалтайла, гуьгьуьл акваз-акваз вини кIвачиз акъатда. Эхь, дагъустанвийриз вири вахтара садвал, стхавал къалурдай вакъиаяр акурди я. 1999-йисузни чи ватандашри неинки Дагъустандин, гьакI Россиядин Федерациядин битаввал, садвал хуьнин мураддалди международный террористрин бандайрин гьужумар алудна.

Са рахунни алач, Дагъустан ина яшамиш жезвай виридан умуми кIвал я ва вирида сад хьиз ам хуьнни, яшайишдинни экономикадин жигьетдай абад авун патални зегьмет чIугун, алахъун лазим я. Чун, са десте итимар, жуьреба-жуьре миллетрин векилар, саки гьар юкъуз гьуьлуьн кьерез, камар ягъиз, сагъламвал мягькемариз, къвезва. Суьгьбетарзава, зарафатарзава, сиясатдин месэлаяр веревирдзава. Вири сад-садав стхавилелди эгечIзава. Бязи дердияр туькIуьризни куьмек гузва. Гьа имни садвал, дуствал я.

Чи умуми тарихдив пара гьуьрметлувилелди эгечIуналди, баркаллу ва бедбахтвилин вакъиайрикай тарс хкудуналди, чна гьамиша чи улу-бубайрин адетрикай, тежрибадикай менфят къачун лазим я. Ихьтин ала­къай­ри, ерийри чаз миллетрин арада виридалайни къиметлу ивирар тир ислягьвал, меслятвал, садвал хуьз куьмекда. Садвилин югъ гьар садаз чи садвал къимет авачир къазанмишун тирди, ам пакдиз хвена кIан­завайди мад сеферда къалурзавай чIехи сувар я.

Гьахълу гафар, фикирар тIимил лагьанач. Инанмиш я, абурал гьар са дагъустанвиди къул чIугвада. Политикдини, шаирдини, руко­водителдини, карханадин регьбердини, райондин, шегьердин кьилевайбуруни, жергедин агьалидини дуствал, стхавал, меслятвал   хийирлу краралди, амадагвилелди мягькемарун важиблу я.  Ша чна вирида хайи республика патал къени крар ийин. Лезгийрихъ “Халкьдин къажгъан муркIадални ргада” лугьудай хъсан мисал ава. Къуй чи садвал, стхавал, дуствал халкьарин, уьлкведин кар алай мес­элаяр гьялдай къуватдиз элкъуьрай!

Нариман Ибрагьимов