Россиядин Президентдин сечкийрилай инихъ хейлин вахт алатнаватIани, заз чи суьгьбет тарихдин метлеб авай гьа вакъиа рикIел хкунилай башламишиз кIанзава. Сечкияр тухудайла, гуя законсузвилериз рехъ гана, къайдаяр чIур­на, “пачкайралди бюллетенар вегьена”, “каруселдин къайда” ишлемишна, гьа са ксари са шу­муд участокда сесер гана лугьудай къал квай наразивилин ихтилатар Интернетдин жуьреба-жуьре майданра  къенин йикъалди давам жезва.

Са жерге шегьеррани районра, инкар ийиз жедач, къанунар чIурунриз рехъ гана.  Амма заз а кар кьетIендиз къейд ийиз кIанзава хьи, жу­ва сес гайи чкада, Мегьарамдхуьруьн райондин Хтун-Къазмайрин хуьре, агьалийри, активдаказ иштиракуналди, сечкичийрин сиягьда авайбурун 90 процентдилай гзафбуру Вла­димир Путиназ сесер гана. Инал лугьун герек я хьи,  са жерге чкайра къайдаяр чIуруни, Хтун-Къазмайрин ва Тагьирхуруьн-Къазмайрин жемятри 90 процентдилай гзаф сесер гуни, санлай къачурла, сечкийрин эхиримжи нетижадиз са кIусни таъсир авунач.

МасакIа хьун садани гуьзлемишни ийизвачир. Вучиз лагьайтIа, эвелни-эвел, алатай сечкийра иштиракзавай президентвиле кандидатрин жергеда В.В. Путиназ барабар политик авачир. 90-йисарин лап четин девирда чкIидай гьалдиз атай Россия, кIвачел ахкьалдарна, гужлу государствойрин жергедиз хкай В.Путин алай вахтунда гьам уьлкведин къенепата, гьамни дуьньядин майданда виридалайни машгьур политик я. Ахьтин регьбер уьлкведин кьиле хьунал анжах дамахиз жеда.

Амма, сечкияр рикIел хкуналди, заз веревирд ийиз кIанзавайди маса, алай девирда акьалтIай важиблу месэла я: ихтибар. Сада-садаз ихтибар­ авун — им обществода (хизанда, тухумда, коллек­тивда, уьлкведа ва эхирни дуьньяда) крар вилик тухудай, агалкьунрал гъидай зурба такьат я.

Инсанар тупламишунин, виридан къуватар, алахъунар санал кIватIна, вилик акъвазнавай месэла гьялунин, мураддив агакьарунин карда  сада-садаз ихтибар авунив гекъигиз жедай маса къуват авач. Куьне фикир це: ихтибар авачир касдихъ галаз гьич садазни са карни ийиз кIан же­дач. Вучиз лагьайтIа, ахьтин касдихъ галаз ама­дагвиле агалкьун тахьунин къурхулувал чIе­хиди я. Обществода (кьилдин инсанрин, коллективрин, бизнесда ва асуллуди —  халкьдинни госу­дарстводин арада) ихтибар — им  вич общест­во вилик финин кьилин шартI я.

Ихтибарвилин дережа сечкийри ачухдиз къалурзава. Абурун важиблувал квекай ибарат я? Сечкийра гузвай сесер — им инсанрин мурадар, абуру гуьзлемишзавай, гележегда хьана кIанза­вай чпиз хийирлу хъсан крар кьилиз акъудун па­тал сечкичийри ахъайзавай кредитрин такьатар я. Яни сечкичийри кредит яз гьукумдив вуганвай и такьат (ихтибар) властри гражданар па­тал хийир­лу, уьмуьр хъсанардай гьакъикъи крар авунин, къарарар кьабулунин, къулай шартIар, мумкинвилер яратмишунин жуьрейра аваз вахкана кIанзава. Вахкун тавуртIа, гьихьтин гуьгьуьлар ара­дал къведайди ятIа, виридаз хъсандиз чизва­.

Обществода ихтибар хьун керпичрикай цал эцигдайла, ишлемишдай цементдин  къаришмадихъ галаз гекъигиз жеда. Къаришма зайифди хьана виже къведач. Политикадин ва социальный жигьетдай ихтибар тахьуни гьар гьихьтин хьайи­тIани уьлкведиз чIехи зарар гузва. Ахьтин чкайра­ гъулгъула гьатда. Къайда хуьн, общест­во­дин ха­та­сузвал таъминарун патал къуват ишлемишун герек къведа. Нетижада наразивал, иллаки кисай наразивал, ихтибарсузвал — артух, обществодин битаввал зайиф жеда.

Са кар чна гьамиша фикирда хвена кIанда: чи Ватандихъ — Россиядихъ гьам къенепата, гьам­ни къецепата ам такIанбур тIимил авач. Абу­ру­н къаст вуч ятIа, чаз виридаз чизва. Абурун му­рад россиявияр кеф-кефиятдив яшамиш хьун туш. Абур чахъ рикI кузвайбур туш, абурун вил чи уьлкведин чIехи девлетра ава. Гьакъикъатда­ни, тIебиатдин девлетрал гьалтайла, чи уьлкве дуьньяда виридалайни зурбади я. Чавай нафт, газ, тамун девлетар маса къачузвайбуруз гила, чун — халис сагьибар чпелай аслувилик кутуна,  абурун иесияр жез кIанзава. Россия такIанбуру, чи уьлкведа арадал атанвай вахтуналди тир четинвилерикай менфят къачуналди, чпин къуватар чи обществода власть ихтибардай вегьинал желбнава. Эвелни-эвел — кесер, нуфуз вини дережадинди тир, вичиз обществода еке ихтибар ийизвай чи Президент Владимир Путин.

Россиядин душманри чи уьлкведа ихтибарсузвилин гьалар къизмишарун патал вири жуьрейрин мумкинвилерикай менфят къачузва. Сифтени-сифте — информациядин рекьяй —  соц­сет­рикай (Фейсбук, Твиттер, Ватсап, Телеграм ва икI мад), оппозициядин СМИ-рикай.

США-дин кьиле авайбуру са шумудра хиве кьурвал, Египетда, Алжирда, Тунисда, Йеменда­, Иорданияда, Сирияда “арабрин гатфар” лугьузвай наразивилерин митингар, гьерекатар тешкилдайла, соцсетри кьилин роль къугъвана. Гила абуруз вири дуьньяда, сифте нубатда Россияда, Китайда, Индияда гьа икI ийиз кIанзава. Гьеле­ вичин девирда США-дин госсекретарь хьайи Хиллари Клинтона са 5-6 йис инлай вилик малумарнай хьи, винидихъ тIварар кьунвай уьлквейра­ блоггерар, интернет-активистар руьгьламишун, абуруз куьмек гун патал США-дин госдепди гьар йисуз агъа кIан 25 млн. долл. чара ийида.

Ихьтин гьалара, эгер гьукумдин вири дережайрин идарайриз, вири гьакимриз халкьдин патай чIехи ихтибар хьайитIа, къецепатан акси пропагандадикай кIусни зарар жедач. И кар акур Рагъ­акIидай патан стратегарни лал жеда.

Ина вичел кьетIен фикир желбдай са месэла ава: Президент Владимир Путиназ халкьди вини дережада ихтибарзава, амма хейлин экспертри прессада ачухдиз малумарзавайвал, гьукумдин са жерге идарайриз, къуллугъриз ийизвай ихтибар лап агъуз дережадинди я (“ерли ихтибарзавач” лугьуз кIанзавач). Гекъигун патал мад са де­лил гъун кутугнава. Инанмишвилелди лугьуз же­да: и мукьвара Дагъустандин регьбервилиз сечки авунвай Владимир Васильеваз 90 процентдилай гзаф дагъустанвийри ихтибарзава.  Къейд авун герек я хьи, мартдиз кьиле фейи сечкийра Хтун-Къазмайрал ва Тагьирхуьруьн-Къазмайрал кьилин эвер гун ихьтинди тир: “Путиназ сес гуналди, чна Васильевазни ихтибарзава. Василье­ва, анжах Васильева чи дердияр гьялда, чаз куь-мек гуда!”. Инсанриз аквазва, В.Васильев девлетлу хьанвай кланрин — ваъ, четинвилелди яшамиш жезвай жемятдин патал ала. Гьавиляй гзафбуру ам чпин багъри инсан хьиз кьабулнава.

Эхиримжи 30-40 йисан девирда Дагъустандин кьиле хьайибурухъ гьич садахъни къе Владимир Абдуалиевичахъ халкьдин патай авай хьтин ихтибар хьанач лагьайтIа, зун ягъалмиш жезвач. Виликан руководителрихъ гьардахъ вичин лайихлувилер, гьелбетда, хьана. Амма, гьар гьикI ятIани, чи республика властдиз ихтибар тавунин,  къайдасузвилерин, коррупциядин, бюджетдин пулар чуьнуьхунин, жергедин инсанар кесибвиле хьунин дагьардив агатунин тахсир нин хиве ава? Анжах лугьун герек я хьи, куьруь девирда жемятдин гуьгьуьлрихъ, умудрихъ галаз алакъалу яз къазанмишай ихтибар, инсанрин уьмуьр хъсанардай, абуруз чарасуз тир къулайвилер гудай, виле аквадай, гзафбуру, лугьудайвал, “жуван хамуналди” гьисс ийиз жедай краралди таъминариз тахьайтIа, агьалиярни пашман жеда, нетижада ихтибарни амукьдач.

Республикадин руководство и месэладин гъавурда авачиз туш.

РД-дин Кьил яз, Владимир Васильева ийизвай кIвалахдин деринриз килигайтIа, адаз Прези­дент Владимир Путина гузвай куьмекдалди цIийи, вилик фенвай, бахтлу Дагъустан туькIуь­риз кIанзава. Владимир Абдуалиевичан инсанви­лин виниз тир ерийрикай, намусдин михьивиликай, ватанпересвиликай, гьахълувал патал женгчивиликай, регьбервилин бажарагъдикай хабар авайбуру и экуь мурад (ам вири дагъустанвийрин мурадни я) кьилиз акъатдайдахъ инанмишвалзава. Мукьвал вахтара инсанрин уьмуьр хъсанардай гьакъикъи крарни жедайдахъ инанмиш я.

Абдулафис Исмаилов