ЦIи Кьурагь район арадал гъайидалай инихъ 95 йис хьанва. Райондин уьмуьрдиз, тарихдиз, къенин йикъаз талукь макъала гьазурдайла, жуван архивдизни са вил яна. Важиблу, итиж артухардай чарар-цIарар гзаф тир. Иллаки инсанрин кьисметриз талукьбур. Молла Кюринский тIвар алай касдин уьмуьрни вичел гьар садан фикир желбдайди тир. Неинки фамилиядалди, гьакI адан краралди, алакьунралди, бедбахт кьисметдалди. Партиядин, государстводин, жемиятдин активный деятель, кар алакьдай, алакьунар пара тир ва республика, уьлкве патал пара хъсан крар авур кас, тапан тахсирар кутуна, дустагъна ва терг­на. Вичин куьруь уьмуьрда ада авунвай кьван кIвалахрихъ галаз таниш хьайила, тажуб хьана амукьзава. Са касдилай алакьни ийида кьван.

Молла Куьре округдин Кьурагьрин участокдик акатзавай Кумухрин хуьряй тир лежбер, фяле Эфендиев Къирхлеран хизанда 1890-йисарин сифте кьиляй дидедиз хьана. Хуьре кIвалахар кьит хьайи зулун ва хъуьтIуьн варцара Къирхлер, гзаф лезгияр хьиз, Бакудиз къазанмишиз фидай. Ада нафтIадин мяденра, чугун гьазурдай заводда кIвалахна. Ада хизанни шегьердиз хкана. Саки вири югъ кIвалахал жезвай диде-бубадиз 10 йисалай алатнавай Молладини вичивай жедайвал куьмекзавай. Ада девлетлуйрин кIвалера жуьреба-жуьре кIвалахар тамамардай. Къирхлер камаллу, дуьньядин гьалариз вичин къиметар гуз жедай итим тир. Гьавиляй ада хва Бакудин урусринни татаррин школадикни кутуна, кIелун патал, са тIимил хьайитIани савадлу, са къуллугъдин иеси хьун патал. Моллади кIелунриз хъсан итиж авуна ва 1914-йисуз сифтегьан школа акьалтIарна.

Дахдихъ галаз нафтIадин, промышленностдин карханайриз физвай 22 йисавай жаван фялейрин арада кьетIен таблигъат тухузвай инсанрик фад акахьна. Ада зегьметчи инсанрин терефдал алай, абур патал азадвилер, регьятвилер, кIвалахдиз килигай мажибар истемишзавай ксарин рахунар хушдиз кьабулна ва гьукумдиз акси тешкилатрин жергейрикни экечIна. Аквазвай хьи, нафтIадин мяденрин, заводрин, фабрикайрин иесийрин макьсадар сад я – кесиб фялейрин гуж, акьул, зегьмет ишлемишна, гзаф девлетар къазанмишун. Абурухъ галаз женг чIугун тавуртIа, зегьметчи инсанар гьамиша лукIвиле, кесибвиле, вири ихтияррикай магьрум яз амукьда.

Чи инсанри лугьудайвал, Моллади кьилихъди вич патал цIийи уьмуьрдин лепейрал вегьена. Адан гьерекатар, кьатIунар, тапшурмишай крар тамамардайла,  къалурзавай зиреквал, уьтквемвал фикирда кьуна, чIехи юлдашри-инкъилабчийри Эфендиев 1917-йисуз фялейрин ва лежберрин депутатрин Бакудин Советдин депутатвиле хкяна. Къайгъуяр гзаф, жавабдарвал артух хьана. Инкъилабдин комитетди жегьилдал сирлу жуьреба-жуьре крар ихтибарзавай. Ам большевикрин партиядин жергейризни кьабулна.

Россияда ва Кавказда 1917-йисан зулуз инкъилабдин вакъиайрик мадни юзун акатна. Пачагьдин гьукумдин къурулушрихъ галаз женгиниз экъечIнавай кесиб халкьдин терефдал алай къуватри гьукум кьун патал эхиримжи гьазурвилер аквазвай. Молла Кюринскийди (адаз партиядин гьахьтин лакIаб ганвай) юлдашрихъ галаз Бакудин карханайра, идарайра тешкилзавай мярекатра иштиракзавай, фялеяр, лежберар большевикрин гьакъикъи мурадрин, истемишунрин гъавурда твазвай. КIвалах регьятди тушир. Пачагьдин къурулушрин, полициядин векилар абурун геле къекъвезвай, гъиле гьатайбур кьазвай, дустагъда твазвай.

Октябрдин инкъилабдин женгер большевикар гъалиб хьуналди акьалтIна. Амма и гъалибвал тамамди тушир. Советрин гьукумдиз акси къуватар санал кIватI хьана ва абур чпин гъиляй акъуднавай къурулушрин кьенерар гъиле хкьаз алахъна. Бакуда гьукум мусаватистри хкьуна. Дагъустандиз туьрквер, Деникинан кьушунар гьахьна.  Контрреволюциядин къуватри Дербент, Кьасумхуьр кьуна. 1918-йисан сифте кьилера Молла Кюринскийди дагълух уьлкведа Советрин власть тестикьарун патал кьиле фейи женгера иштиракна. Чи тIвар-ван авай инкъилабчийрикай хкатунарни хьана. Душманри Къазимегьамед Агъасиев, Мукьтадир Айдунбегов ва масабур тергна. Молла Кюринский Астрахань ва Баку шегьерра Яру Армиядин кьушунар ризкьидалди таъминардай Дивичи станциядин участокдин (Азербайжан) начальниквиле тайинарна.

Касдилай яргъалди вичин везифаяр кьилиз акъудиз хьанач. Туьркверин чапхунчийри ам кьуна ва дустагъна. Инсафсузрин гатунар себеб яз, инкъилабчи начагъ хьана. Ам дустагъдин больницада къаткурна. Ина амукьайтIа, рекьидайди чир хьайила, ам катдай са уламдихъ къекъвена. И карда адаз медсестрадикай куьмек жагъана. Туьр­кверин къармахрай ахкъатай жегьил итим Бакудиз фена. Куьгьне дустарин­ патав. Абуру 1919-йисуз кумухвидиз полицияда кIва­лахал акъвазиз куьмекна. Муса­ватист­рин гъиле авай шегьерда полицияда жуван итим хьун хийирлу кар тирдан гъавурда тунай ам. Гьайиф хьи, хейлин йисар алатайла, (1937-йис) полицияда къуллугъ авун Кюринскийдик тахсир кутазвай еке делилдиз элкъвена.

Молла Кюринскийдин уьмуьрдикай важиблу делилар кIватIай тарихдин илимрин доктор Эфенди Аквердиева (инкъилабчидин хуьруьнви, мукьва-кьили) Дагъустандин ва КПСС-дин ЦК-дин социализмдин теориядин ва тарихдин институтдин кьилин партийный архиврай жагъурай документри шагьидвалзавайвал, и рекьяй адак са тахсирни квачир. И кар тестикьарзавай документарни раижна алимди.

ИкI, Бакудин полициядин геле къекъве­дай отделенидин начальник А. Валиева идарадин чIехидан тIварцIихъ 1919-йисан­ 2-сентябрдиз кхьенвай рапортда ихьтин га­фар ава: «Вичин къуллугъдихъ галаз кьан тийизвай, везифаяр кваз такьазвай ва гьатта отделенидин сирерни масадбуруз ахъайзавай кас тир Молла Кюринский кIвалахдилай чукурун герек я».

Архивдин маса документда Кюринский 1919-йисуз Бакудин Жабраилидин уездда революциядин идеяяр таблигъат авунал ва Азербайжандин кесибрин арада большевикрин литература чукIурунал машгъул тирдакай лугьузва.

РСФСР-дин коммунистрин партиядин Дагъустандин рескомдин партийный архивдани М. Кюринскийдин уьмуьрдиз талукь важиблу документ ава. Ам Азербайжандин компартиядин Жабраилидин партийный организациядин вад коммунистди 1926-йисан 30-декабрдиз ганвай ва ВКП(б)-дин райкомдин печатни алай справка я. Вад коммунистди кхьенва: «Азербайжанда Советрин гьукум тайинарайдалай гуьгъуьниз сергьятар хуьнин рекьяй военкомвиле тайинарнавай юлдаш Кюринский чаз хъсандиз чизва. Мусаватистрин гьукуматдин итимар са шумудра адан кIвале къекъвена, ам дустагъда туна. 1919-йисуз мусаватистрин гьукуматди большевикрин чинебан тешкилатдихъ галаз женг чIугвадай чIавуз юлдаш Кюринскийди чи Жабраилидин чинебан организациядиз герек малуматар гуз, екез куьмекна. Гьа и кар себеб яз ам къуллугъдилайни чукурнай».

Кумухвиди вичин инкъилабчидин кIва­лах давамарна. Советрин власть патал ва Азербайжандани Дагъустандин Кьиблепатан районра бандитриз, цIийи гьукумдиз аксибуруз акси женгина активнидаказ иштиракунай Молла Кюринскийдиз жавабдар ксари хсуси яракь ганай.

Дагъларин уьлкведа Советрин гьукум тайинарайла, Дагъустандин обкомдин ва Совнаркомдин теклифдалди Кюринский чи республикадиз хквезва. Ада партиядин Куьре окружкомдин жавабдар секретарвилин везифаяр тамамарзава. 1923-1924-йисара­ ада РКП(б)-дин ЦК-дин патав гвай партия­дин работникрин курсара чирвилер арту­харзава. КIелна хтай коммунист Самур ок­ружкомдин жавабдар секретарвиле тайинарзава. Йисни зур алатайла, адал партия­дин Дагъустандин обкомдин агитациядинни пропагандадин отделдин заведующийвилин везифаяр ихтибарзава.

Тарихдин илимрин доктор Эфенди Аквердиева кхьизвайвал, Дагъларин уьлкведа халкьдин майишат гуьнгуьник кутунин­ ва социализмдин къайдада цIийикIа туь­кIуьрунин везифайрихъ галаз кьадайвал ада областдин парторганизацияда идеологиядин, сиясатдин, тербиядин кIвалах хъсанарун патал гзаф алахъунар авуна, югъди-йифди зегьмет чIугуна. Дагъустандин чкадин халкьарин векилрикай идеологиядин кадрияр гьазурунин кардик еке пай кутуна. И ва маса лайихлувилер гьисаба кьуна, 1925-йисан декабрдиз кьиле фейи областдин партконференциядилай гуьгъуьниз хьайи пленумдал Молла Кюринский РКП(б)-дин Дагъустандин обкомдин бюродин членвиле хкяна.

Дагълух республикада промышленностдин хел вилик тухуни вири экономикадиз ва халкьдин майишатдин маса хилеризни рум гун лазим тир. И важиблу месэла гьялунин кардал тешкиллувилин рекьяй хъсан тежриба авай Кюринскийни желб авуна. Ада Дагъустандин халичайрин союздиз, Каспийскда кардик кутур заводдин ОРС-диз регьбервал гана ва умуми кIвалах кьацIа тун, еримлу авун патал гъавурда аваз зегьмет чIугуна.

КIвалах алакьзавай, государстводин, партиядин тапшуругъар агалкьунралди тамамарзавай, инсанрин арада гьуьрмет авай, вичин коллектив гъалибвилихъ тухузвай касдал пехилбурни, адаз чинеба кIас ягъиз кIандайбурни жедайди я. Кюринскийдин рекьелни акъатна гьахьтинбур. Адалай вине авай идарайриз арзаяр кхьидайбур. Адан делодиз партиядин жуьреба-жуьре комиссияр килигна. Вири бинесуз туьгьметар, фитнеяр тирди якъин хьана.

Нубатдин арзайриз килигзавай вахтунда Кюринскийди Дагъустандин обкомдиз, ВКП(б)-дин ЦК-дин патав гвай партиядин контролдин комиссиядиз кхьей арзада вич вуж ятIа, хъсандиз къалурнава: «Зун неинки кIвалахал гьалтайла партиядихъ галаз сихдаказ алакъалу я, гьакI яшайишда, хизандани адахъ галаз рейсад я. Захъ партиядин членар тир сихилдин кьве стха ава. Абуру военный академийра кIелзава. Уьмуьрдин юлдаш 1924-йисалай партиядин член я. Кулакри ва чаз акси маса къуватри, инсанри заз гьич са жуьрединни таъсир авун мумкин туш ва абурухъ галаз завай, гьелбетда, жуван кьисметни алакъалу ийиз жедач. Им, лугьун хьи, гьакIан метлебсуз кардиз элкъведай».

Девирдин майдандал 1937-йис атана. Иллаки лезги халкьдин чIехи къуллугърал алай векилар патал лап писди, гьахъсузди, зулуматдинди. Республикадин гьукум гъиле гьатай алчахри (Ломоносов, Сорокин, Савин… гзаф кьадар гьахъсузвилериз рехъ гунай абур вири 1939-1940-йисара дустагънай) Дагъустандин экономика, яшайиш, культура вилик тухуз алахънавай Нажмудин Самурский советрин уьлкведиз акси буржуазиядинни миллетчивилин чинебан организациядин кьил яз малумарна. И организациядин активный членрикни гзафбур кутуна, гьа гьисабдай яз — Молла Кюринскийни.

И чIавуз ам кIвалахиз Бакудиз хъфенвай. Ам Азербайжандин халичайрин промышленностдин управленидин председателдин заместитель тир. Адак кутунвай тахсирар садни кьвед тушир. 1937-йисуз Кас­пийскдин заводдин ОРС-дин начальниквиле кIвалахдайла, къуллугъдикай чIуру ниятар аваз менфят къачуна ва государстводин такьатар вара-зара авуниз рехъ ачухна; М. Кюринский советрин уьлкведиз акси буржуазиядинни миллетчивилин чинебан организациядин активный иштиракчи я; ада чинебан организациядин тапшуругъдалди зиянкарвилин кIвалах кьиле тухузвай, контрреволюциядин кIвалахдин месэлаяр гьялзавай чинебан совещанийра, мярекатра иштиракзавай; коммунистрин партиядин, советрин государстводин кьиле авайбурун аксина зулумдин гьерекатар гьазурзавай; государстводин промышленностдиз, транспортдиз, алишверишдиз, кредитрин къурулушдиз зиян гана…

Вири къалп тахсирар. Уголовный делодик абур тестикьарзавай, субутзавай я са делил, я са документ квачир. Кюринскийди вичел илитIзавай тахсирар хивени кьунач. Амма советрин гьукумдиз гьакъикъидаказ акси алчахри намуслу, михьи, Дагъустандин абадвал патал чпин чанарни гьайиф татана яшамиш хьайи, зегьмет чIугур инсанар дус­тагъна. 1940-йисан 14-январдиз Кеферпатан Кавказдин военный трибуналди М. Кюринский, хсуси эменни вахчуналди, гуьллеламишунин къарар  акъудна. Халис инкъилабчи, коммунист вичин япарихъ агъунач. Ада СССР-дин Верховный суддин военный коллегиядиз арза кхьена. Амма са нетижани хьанач. 1940-йисан 22-майдиз военный коллегиядин къарар къуватда гьатна.

1965-йисуз Кюринскийдин уголовный делодиз талукь яз СССР-дин Верховный суддин военный коллегияди акъудай къарарда къейднавайвал, «1937-1938-йисара­ ДАССР-дин НКВД-дин силис тухудай къуллугъчийри социалистический законар мукь­вал-мукьвал чIуруниз рехъ гана. «Хиве кьадай» делилар гун патал дустагънавайбурув законсуз къайдайралди эгечIзавай ва и жуьреда контрреволюциядин организациядин гьакъиндай делояр къундармишна туькIуьрна. Са тахсирни квачир инсанар дус­тагъна, телеф хьунал гъана…»

Гьа икI, Молла Кюринскийни гьахъдиз­ акъудна, адан михьи тIвар арадал хкана.­ Гьикьван гьайифдин, язухдин кьисмет ятIа­ни, имни чи тарих я. Тарихар чи къвезмай несилризни чир хьана кIанда.

Нариман  Ибрагьимов