Общество адалатлуди яз гьисабун патал ана яша­миш жезвай хал­кьарин векилар сада-садан ме­дениятдив, руьгьдин ивиррив гьуьрметдивди эгечIун герек я. Виче гзаф кьадар хал­кьар яша­миш жезвай Россия хьтин чIехи­­ пачагьлугъда жуьреба-жуьре халкьарин ве­­­кил­ри сада-садан медениятдин ирсиниз гьуьр­мет авунин гьалар гьикI арадал гъиз же­да?

Чахъ маса халкьдин медениятдин ивирриз гьуьрметдивди эгечIуниз эвер гузвай до­кументар авазва, и месэла дуьзгуьндаказ гьялдай мумкинвал гузвай талукь тир законодательный бинеярни арадал гъанва. Амма, икI ятIани, чи чIехи уьлкведа агьалийри жуьреба-жуьре халкьарин милли культурадин ирсинин къиметлувал, зурбавал дериндай аннамишдай хьтин гьалар арадал атанвач.

Россиядин обществодин виридалайни савадлу пай тир интеллигенциядин хейлин ве­килризни чи уьлкведа  тайин­ тир халкь яшамиш жезвай географиядин,  яшайишдин, милли шартIариз дуьздаказ­ баян гун четин акъваз­зава. Чун тарихдин­, психологиядин ва культурадин кьетIен­ви­лерикай гьеле рахазвач. ИкI, халкьарин тIва­рар какадарзава, абурун тарихдиз ва культурадиз талукь терминар дуьздаказ ишлемишзавач. Би­не­дилай са халкьдиз хасбур тир руьгьдин, яшайишдин ивирар маса халкьдин ивирар хьиз къалурзавай дуьшуьшарни кими туш. Акьван чкадал атана хьи, са вахтара Кавказдин гзаф кьадар халкьариз виридаз санлай “Кавказдин миллетдикай тир ксар” лугьуз эгечIна.

Эхиримжи йисара кьисметди Кавказдиз ва кьилди къачуртIа, Дагъустандиз акъудай  жуь­реба-жуьре хилера кIвалахзавай пешекарривай, аскервилин къуллугъчийривай хабар кьунрин нетижаяр рикI динжардай хьтинбур туш. Республикадиз къведалди а пешекаррин, аскервилин къуллугъчийрин чIехи паюниз Да­гъустандин халкьарин тарихдинни медениятдин асул кьетIенвилер гьихьтинбур ятIа чизвачир. Бязибурухъ гьатта чина гьи халкьар яша­миш жезватIа, гьадакайни тайин делилар авачир. Абур патал Ростовдилай кьибледихъ галайди “Кавказдин миллетдикай тир ксар” яшамиш жезвай вилаят тир.

Чкадал атана, мукьувай таниш хьайила, абур Дагъустандин халкьарин рикIин сидкьи­дай тир мугьманпересвили, жумартвили, ви­кIегьвили, къастунал кIевивили, иллаки абурун чпин арада, ва гьакIни къунши халкьарихъ, гьа гьисабдай урус халкьдихъ галазни хуьзвай дуствилин алакъайри гьейранарна.

Чпивай хабарар, кьурбуру кьетIендаказ къейд авурвал, дагъустанвийриз урус чIал хъсандиз чизва, урус литературадал абурун рикI ала, абуру урус алимриз, полководецриз, урус муаллимриз ва илимдин деятелриз гьуьрметзава. Чиниз къвезвай мугьманри ихьтин суални гуз хьана: “Квез, дагъустан­вийриз, чун, чи ацукьун-къарагъун икьван хъсандиз гьинай чизвайди я? Бес чаз, урусриз, куь патахъай авай чирвилер икьван зайиф­бур вучиз я? Чна Россияда школайрани вузра чирвилер гуниз талукь гьа са программайрай кIелайди я эхир?”

Россиядин халкьар сад-садав лап му­кьувай агатуниз манийвал гузвай асул-себебар гьихьтинбур я? И ва са жерге маса суалриз жавабар жагъурун патал за  алай аямдин школада  са жерге гуманитарный предметриз талукь яз туькIуьрнавай программайриз ва учебно-методический литературадиз анализ гана. ГьикI хьи, хейлин месэлайрин бинеяр уьлкведин ватандашриз чирвилер гунихъ, вахтунда абурун савадлувал хкажунихъ галаз алакъа­лу я.

Ахатрмишуни къалурайвал, урус ли­те­ра­ту­радай, Ватандин тарихдай, Ватандин культурадай учебникар ва пособияр хкядайла, анра авай материалар мана — метлебдин жигьетдай дуьзгуьн кIалубда твадайла, садвилин, битаввилин принципдал  амал авунвач. А принципди учебный программайрин сергьятра аваз Россиядин жуьреба-жуьре халкьарин культурадин ирсинихъ галаз ала­къалу интернациональный метлеб авай чIехи литературный эсерар, тарихдин делилар ва вакъиаяр, яшайишдин ва руьгьдин иви­рар вилив хуьн истемишзавайди я. Лагьана кIанда хьи, “Ватандин культура” предметдай прог­рамма ва учебный пособие анжах урус халкьдин культурадин тарихдин материалдал бинеламиш жезва.

Вири ида Россиядин гзаф миллетрин ве­килрикай ибарат государстводин, литературадин ва тарихдинни культурадин ирс даяздаказ са терефдихъай кьабулунал гъизва, акьалтзавай несил гегьенш, тамам чирвилер къачунин мумкинвиликай магьрумзава. Вири­далайни гзаф куь къалабулух кутазва ла­гьай­тIа,  и предметар чирунив вири терефар вилив хуьналди эгечI тавуни са миллет маса миллетдилай винизди яз гьисабунин, я та­хьай­­тIа, са миллетди вич маса миллетдин ви­­лик  усаларнавайвилин, миллетчивилин ва я маса миллет кваз такьунин, такIан хьунин гьиссер арадал атунин шартIар яратмишзава. Ида кьилди-кьилди ксари ва жуьреба-жуьре халкьарин векилри чпин арада хуьзвай алакъайриз  гьихьтин таъсир ийизватIа, хъсандиз малум я. Гьелбетда, а таъсир татугайди я.

Са акьван яргъал тушир  алатай вахтар рикIел хкин. Советрин девирдин урус литературадин учебникра Чингиз Айтматован, Къайсын Къулиеван, Расул Гьамзатован ва милли маса шаиррин, писателрин яратмишунриз гегьеншдаказ чка ганвай. А ксари россиявийрин хейлин несилар тупламишунин кардик зурба пай кутурди я. Алай вахтундани уьлкведин жуьреба-жуьре халкьарин векилар тир бажарагълу шаиррин ва писателрин пар квай эсерар гележегдин несилриз руьгьдин, ахлакьдин дуьзгуьн тербия гудай акьалтI тийир чешме яз кьабулун герек я.

Гьайиф хьи, алай аямда кIелзавай хейлин аялриз жегьилри, бязи вахтара педагогри ва гьатта чирвилер гудай идарайрин руководи­телрини Дагъустандин гзаф миллетрин векилрикай ибарат халкьдин милли культурадин ивиррин гъавурда авачиз хьуни республи­кадин ва гьатта уьлкведин гележегдизни нагьакьан таъсир ийидайди аннамишзавач. Чахъ икI лугьудай бинеяр ава. 1992-йисалай республикадин мектебрин 4, 8, 9, 10, 11-классра вичяй чирвилер гузваз хьайи  Дагъустандин халкьарин садвал таъминарунин рекьяй вердишвилер кутазвай “Дагъустандин халкьарин культура ва адетар” предмет  алай вахтунда учебный планрикай хкуднава. Чи аялар инсандин яшайишдин кар алай агъадихъ галай месэлайрин (тарсарин темаяр) гъавурда тун ге­рек­ тушни: “Халис инсандин чешне”, “Халкьдин, марифатдин кодекс”, “Инсанрихъ галаз дуьзгуьндаказ гьикI рафтарвал ийида?” “Дуьздаказ гьикI салам гуда?” ЧIехибурув къайгъударвилелди, гъве­чIи­бу­рув гьуьрметдивди гьикI эгечIда?”, “Хизан­дин адетар”, “Тухум ва тухум­дин адетар”, “Хъсан къуншивилин адетар”, ­“Дуствилин ва рейсадвилин адетар” ва икI мад. Я тахьайтIа, алай аямдин жавандиз 8-9-классра Дагъустандин халкьарин ахлакьдин правовой, политический, эстетический, физический, экономический, экологический культурадиз талукь чирвилер къачуникай зарар хкIа­дани? 10-11-классра кIелзавай гадайриз ва рушариз уьмуьрдин агъадихъ галай муракаб  месэлайрай дуьзгуьн чирвилер гунин лазимвал авачни: “Жуван ахлакьдинни эдебдин эсте­тический ва физический къамат арадал гъиз алакьунин устадвал” (вири патарихъай пайгар инсандин дережа, ­винел патан акунар, михьивилер авун, беден мягькемарун, парталар, безекар, ял ягъун), “Инсанвилин дережа хуьнин устадвал” (хи­занда, мукьва-кьилийрин, багърийрин арада, мугьманда авай чIавуз ва мугьманар кьабулза­вайла, гзаф миллетрин векилри санал кIва­лахза­вай коллективда жува-жув тухун), “КIва­лин иеси (кайвани) хьунин устадвал” (хизан кьиле тухунин, яшайиш­ пайгардик кутунин жигьетдай камаллувал), “Мягькем хизан кутунин устадвал” (танишвилер, мехъериз гьазурвилер акун ва ам кьиле тухун, гележегдин кайва­нидин (гъуьлуьн) талукь ксарихъ галаз таниш хьун, дуьзгуьн алакъаяр тайинарун, хизандин саламатвал мягькемарун), “Буба (диде) хьунин устадвал” (бубавал, дидевал) ийиз гьазур хьун, аялрихъ гелкъуьнин ва абуруз тербия гунин жи­гьетдай камаллувал къалурун) ва икI мад.

Дагъустандин халкьарин педагогвилин культурада фадлай арадал атанвай и ва маса къайдаяр кваз кьун тавуни республикадин, гьакI­ санлай уьлкведин жегьил гражданрин уьмуьрдиз ва яшайишдин шартIариз чIуру ­таъ­­с­ир ийизва. ИкI, месела, Махачкъала ше­гьердин ЗАГС-дин управленидихъ авай де­лилралди, алай йисан сифте кьилерилай ­республикадин меркезда 720 цIийи хизан ­арадал атайди ва 230 хизан чкIайди регист­рация авуна. Аквазвайвал, цIийиз кутур вири хи­занрин саки 30 процент кIватзава. Россиядин бязи ре­гионра лагьайтIа, цIийи хизанар кутунин­ дуьшуьшрив гекъигайла, хизанар чара хьунин дуь­шуьшар 50-70 процентдив кьван агакь­зава.­

Жуван багъри, милли культурадин кIвен­кIвечи адетрив лазим тирвал, къадирлудаказ эгечI тавуни яшайишдин маса къайдаяр, маса халкьарин культура эхи тавунин гьаларал, халкьар, сад-садавай къакъатунал, медениятдинни, руьгьдин ивирриз  хасаратвал хьунал гъун мумкин я.

Малум тирвал, 2018-2019-кIелунин йисалай умуми образованидин идарайрин учебный планрик «Россиядин халкьарин руьгьдинни ахлакьдин культурадин бинеяр» предмет кутунва. Алай аямдин шартIара им жегьил ватандашрин  руьгьдин къамат арадал гъунин барадай акьалтIай важиблу кар я. Амма инал ихьтин суал гун кутугнава: бес виче бинелу саки 40 халкьдин векилар яшамиш жезвай Дагъустандин культура Россиядин халкьарин культурадин къакъудиз тежер пай тушни? Россиядин халкьарин культура чир хьун патал Дагъустандин мектебра кIелзавай аялриз сифте нубатда Дагъустандин халкьарин культура чир хьун ва адан руьгьдин ивиррал амал авун герек я.

Республикадин руководстводи гьахълудаказ къейдзавайвал, вири инсаниятдиз талукь ивиррал амал авуналди Дагъустандин общество сагълам гьалдиз гъун патал  сифте­ нубатда Дагъустандин халкьарин тарихдинни культурадин ирсиниз, халкьдин кIвен­кIве­чи адетриз дикъетдивди фикир гун лазим я. И кардал образованидин работникривай, сифте нубатда алимривай-педагогривай, муаллимривай — практикривай тIем гъиз жеда. Ин­санриз медениятдихъ, руьгьдин ивиррихъ галаз ала­къа­лу чирвилер галай-галайвал, — кIеве­лай гун тавунмаз, за гьисабзавайвал, Да­гъус­тан­дин обществодин сагъламвал таъминариз хьун мумкин туш. Культурани обра­зо­вание ­- им гьар са халкьдин та­­рихдин ирси­нин къакъу­диз тежер паяр я. Гзаф миллетрин векилар санал яшамиш жезвай Россиядин обществодин шартIара ла­гьайтIа, вири халкьарин культурайрал дуьзгуьндаказ къимет эцигна кIанда. Милли культурайриз хас, чпин къиметлувал виш йиса­ралди тестикьар­навай руьгьдинни ахлакьдин ивиррал амал тавуниз чавай рехъ гуз жедач. ГьикI хьи, чи чIехи Ватан тир Россиядин халкьарин садвал ва саламатвал гьа ивирри таъминарзавайди я.

Шайдабег Мирзоев, РФ-дин халкьдин просвещенидин отличник, Даггоспедуниверситетдин профессор