Ихьтин кьил гана, мергьяматлувилин “Леки” фондуни физикадинни математикадин илимрин кандидат, лап хъсан муаллимрикай сад тир Мариф Къадимова аялар патал кхьенвай, хейлин шикилралди, рангаралди безетмишнавай ктаб акъуд­нава. Ам кьиляй-кьилиз алимди аялриз чIехи­бурун патай гузвай насигьатрикай — уьмуьрда жув кьиле тухунин къайдайрикай ибарат я. Гьар са насигьат­ни гьакъикъи мисалралди, кIелзавайди гъавурда акьадайвал ачухарнава.

КIелдай ктаб тирвиляй ам чна вирибуруз раижзава ва адай са чIукни квез теклифзава.

***

Гьуьрметлу балаяр! Малум тирвал, школа — инсандин уьмуьрда герек тир чирвилерин бине кутазвай чка я. Школадикай жезмай кьван менфят хкудна, чирвилер къачуз хьайитIа, куь уьмуьр патал еке метлеб авай кIвалах жеда!

Амма квез чир хьухь, лап еке  метлеб ва кьетIенвал авай кIвалах — квекай халис хва, руш, стха, вах, дуст…, са гафу­налди, халис инсан хьун я!

Куьне хабар кьун мумкин я: а халисан инсан вуж я, адан кьетIенвал квекай ибарат я?

За квез лугьун: жуваз авур ихтибардиз къимет гузвай, жув гьикьван кIеве аваз хьайитIани, ихтибардин жавабдарвал масадал вегьин тийир кас — халис ин­сан хьун патал ялзавай кас я. Халис ин­сан — гзаф ксарин — хизанрин, хуьруьн же­мятдин, халкь­дин, мумкин я, вири дуьньядин ихтибардизни вафалу хьанвай кас я. Ихьтин кас са низ ятIани кIан тахьунни мумкин я, амма адаз гьуьрмет вирида ийида. Душманар аваз хьайитIа, гьабуруни.

Суал: — Халис инсан — вуж я?

Жаваб: — Ихтибардиз вафалу инсан!

Мадни суал къвезва: икьван еке дережадин ихтибар гьикI къазанмишин, инсанрин гьуьрметдиз гьикI вафалу жен?

Гьелбетда, кутугай къилихрин, жува-жув­ тухудай къайда чидай инсан хьана кIан­да. Уьмуьрда са жув патал ваъ, жу­ван­­­ халкь, ватан патални метлеб авай крарал машгъул хьана кIанда. Герек ви зегьметдин нетижайри, вун дуьньядилай фейилани инсанриз дуьз рекьер хкягъиз­ куьмек гун, абурун зегьметдин гуж тIи­ми­­лар ийин!

Эгер квелай гьа инсанрин жергедикай жез алакьайтIа, куьн жемятдин, халкьдин ихтибардалди лап рикIивай таъмин жеда. Гзафбуруз квелай чешне къачуз кIан жеда, четин гьал жезвай суалрин жавабар куь меслятдинбур хьана кIан жеда. Гьатта куьне къалурай, куьне кутунвай рекьяй физ кIандайбурни гзаф жеда…

Чешнеяр.

1.И мукьвара чи хуьруьз карчи стхайри чпин харжидалди турбаяр кутуна, газ гъана. Абурун зегьмет хуьруьн жемят патал гзаф метлеб авайди­ хьана, нетижада жемятдал алай зегьметдин гуж тIимил хьана. Гьа и кIвалах авуналди стхайриз же­мятдин патай авай ихтибардин кьадар, дережа хкаж хьана.

2.Са шумуд йисан идалай вилик, чи са хуьруьнви гадади еке самосвал ма­шин­дал кIвалахзавай. Машин дагъдин чIехи вацIал алай муькъве­лай гьалдайла, адан вилик, инсанрив ацIанвай автобус акъатна. Автобусдин тормозар чIур хьана, шофер­ди­вай хуьз жезвачир. Чи кьегьалди, маши­нар акьуна еке бедбахтвилин хата аваз акурла, вичин, машин вацIуз вегье­на. Инсанарни къутармишна, вични са гъвечIи хи­рер хьана, сагъ амукьна. Ада авур кьегьалвиликай республикадин газетрани кхьенай. И касди авур кьегьалвал себеб хьана, адаз гьуьрметзавай инсанрин кьадар садлагьана гзаф хьана. Гзаф цIийи инсанризни ихьтин ихтибардиз вафалу касдикай чир хьана.

3.Чи школада гзаф йисара тарсар гайи, дяведин ва гуьгъуьнал алай четин йи­сара лигим хьайи муаллимар авай. А ксари хуьруьн жемятдин арада къазан­мишай­ ихтибар, гьуьрмет абуру кIвалах­завай чкадал гзаф йисара чIугур гьакъи­сагъ зегьмет­ди арадал гъанай.

4.Чан балаяр, куьн кьуд патахъ ки­лиг, куь хуьруьнбурукай, квез чидай­ кса­ри­­кай­ ихьтин еке ихтибар къазанмишна­вай, гьуьрметдиз вафалу ксар гьи­кьван аватIа. Лезги чил ихьтин рухвайралди ва рушаралди девлетлу я!..