Милли сеняткарвал

Хипехъанвилихъ галаз алакъа­лу тир гам-халича хурунин сеняткарвал дуьньяда лап сифте искусствойрикай сад я. Дербентдилай, Самур дередилай Ипекдин ЧIехи рехъ физ хьуникди чинра и сеняткарвили цуьк акъудна.

Халкьдин гъилин-тупIун милли сеняткарвилин бегьер тир хъсан ха­личадиз исятдани еке къимет ава. Амма абур храдай устIарар, гьайиф хьи, саки амач. Дуьньяда халкьарин лап къадим ва надир и сеняткарвал, милли искусство, гьайиф хьи, алай вахтунда квахьу­нин къурхулувилик ква. ЯтIани, рикIиз теселли гузвай хьтин хъсан кар ам я хьи, гам-халичайрал ашкъилу бязибур къадим девирдин и сеняткарвилел чан хкиз алахъзава.

Ахцегьрин машгьур музейда, советрин девирдин залдин цлак вичелай дагъви дишегьлидин гуьр­чег къамат килигзавай надир халича ква. Ватандин ЧIехи дяведин иш­тиракчи, Дагъустандин искусствойрин лайихлу деятель, халичайринни гамарин зурба устад, женгерин са жерге шабагьрин сагьиб ва дяведилай гуьгъуьниз яратмишунин ислягь зегьметдай “Знак Почёта” кьве орден къазанмишнавай Хадижат Юсуфовна Султановадин тIвар прикладной (карда ишлемишдай метлебдин) искусстводин алемда машгьур я. Ада яргъал йисара Дербентдин гамар храдай фабрикадин кьилин инженервиле кIва­лахна, коллективдин арада кьетIен гьуьрмет къазанмишна. 1977-йисуз чIехи устад рагьметдиз фейидалай кьулухъ фабрикадин коллективди, Хадижат хьтин ватанперес, халис инсан гунай Ахцегьрин жемятдиз адан шикил авай надир халича багъишна.

Хадижат 1914-йисуз Ахцегьа зегьметкеш, медени хизанда (ирид аял чIехи жезвай) дидедиз хьана. Сар чуьхуьнин, эвягъунин, гъалар авунин, абур гьар жуьре рангарал вегьинин ва ахпа гам-халича хурунин кIва­лахар Хадижатаз гъве­чIи чIавалай кIва­ле акуна. Гуьгъуьнлай са кьадардин руш яз диде Канитатахъ ва бадедихъ галаз а кIва­лахар вичини ийиз хьана. Зигьинлу рушаз абуру чпин тежриба, сеняткарвилин сирер чирзавай. Буба Юсуф лежбер тир. ЧIе­хи хизандиз фу гун патал ам, гъилер къабарламиш хьана, пакамалай няналди чуьлда жедай.

1930-йисуз Ахцегьрин мектебдин 10-класс агалкьунралди куьтягьай Хадижат, халичайрин гьазур устIар яз, Ахцегьрин  гамар храдай фабрикада кIвалахал кьабулна. 1942-йисуз немсерин чапхунчийри Кавказдал гьужумар ийизвай лап четин вядеда уьтквем дагъви рушавай таяр-туьшерихъ галаз секиндиз халича храз ацукьиз хьанач, ам гуьгьуьллувилелди фронтдиз фе­на. 1945-йисуз хурудал женгерин орденарни медалар алаз ва коммунист яз (компартиядин жергейриз ам армияда кьетIен викIегь­ви­ляй 1944-йисуз кьабулна) хайи ватандиз хтана, Ахцегьрин  гамар храдай фабрикада вичин зегьметдин чка хкьуна. Амма хизандин гьалари, кьисметди Хадижат Дербент шегьердиз акъудна. 1945-йисалай адакай ина коврово-сбытовой базадин кьилин инженер хьана ва 1961-йисуз Дербентда га­мар храдай фабрика кардик кутур  сифте йикъалай адал и карханадин кьилин инженервилин жавабдар къуллугъ ихтибарна. Санлай пешекарвилин и хиле милли сеняткарвал хуьз ада 30 йисалай артух девирда чешнелувилелди кIвалахна.

Хъсан къазанжияр къачузвай вишералди пешекарар авай чIехи карханадин кьилин инженервиле кIвалахиз, Хадижат Султановади, гъилелди гам-халича хурунин вири сирерай тамамвилелди кьил акъат­навай устад пешекарди (устадвилин дережа хкажун патал ада Моск­вада махсус курсар куьтягьна), жегьил устIарар вердишарунин, акъуд­завай продукциядин ери хъса­нарунин, ассортимент гегьеншарунин ва гам-халича хурунин сеняткарвал вилик тухунин рекье еке зегьмет чIугуна ва а зегьметди вичин бегьерни гана. Кьилди къа­чуртIа, фабрикада гъилелди хразвай 80 процентдилай виниз чIичI авай халичаяр къецепатан уьлквейриз рекье твазвай ва абуру махсус выставкайра кIвенкIвечи чкаярни кьазвай.

Вичин кьилин везифайрилай алава, Султановади халичайрин художественный рекьяй лап вини дережадин гзаф кьадар эскизар, шикилар, чешнеяр яратмишна, ва абур чичIедин надир халичайра гьатна. Хадижатан “Ахцах”, “Гуьней”, “Шалбуздагъ”, “Мурад”, “Бадедин хтар”, “РикIин нурар” тIварар алай чешнейрин халичаяр а ма­къам­да вирибурун мецел алай. Султановадин халичайрин чешнейрай декоративный милли нехишринни геометриядин кIалубрин, хайи тIебиатдин гуьзел шикилар аквазва. Сад-садав кьур кIалубрин­ни кутугай рангарин эсерлу композицийрин яратмишунри пешекарар гьейранарзавай. Абуру Дербентдин фабрикадин продукция дуьньядин лап хъсан чешнейрин халичайрин жергеда твазвай. Гьелбетда, им лап еке агалкьун ва гьа са вахтунда Хадижат Султановадин зегьметдиз виниз тир къимет гун тир.

Агалкьунрикай рахайтIа, анжах са 1968-йисуз Султановади ДАССР-дин художественный Советди тарифуналди тестикьарай 6 шикил-чешне яратмишна. 1958-йисуз Хадижатан зегьметдин пай квай Да­гъус­тандин гъилин кIва­лах­дин халичаяр Брюсселда Виридуьньядин выставкада къизилдин медалдиз ва 1967-йисуз Лейпцигда Халкьарин уртах мекерада  къизилдин медалдиз ва Лейпцигдин мекерадин махсус Дипломдиз лайихлу хьана. Хадижат Юсуфовнади 1960-йисан апрелдиз Москвада Да­гъустандин искусстводин ва лите­ратурадин де­кадада иштиракун адан аквадай хьтин агалкьунрикай сад хьана. И жигьтетдай адаз КПСС-дин Дагобкомдин, ДАССР-дин Верховный Советдин Президиумдин ва Министррин Советдин патай ганвай Чухсагъулдин чар ава.

Къуллугъдин везифаяр Хадижата, суварин ва ял ядай йикъар талгьана, гьамиша общественный ва партийный кIва­лахрихъ галаз санал кьилиз акъудиз хьана. Муьжуьд йисуз Дербентдин гамар храдай фабрикадин партбюродин секретарвиле хьайи ам са шумудра КПСС-дин Дербент горкомдин пленумдин членвиле, горсоветдин депутатвиле хкяна.

Вичин уьмуьрдин эхиримжи йикъаралди Х.Султановади хкя­навай пешедиз вафалувал къалурна. Адан женгинин ва зегьметдин рехъ акьалтзавай несил патал Ватандиз вафалудаказ къуллугъунин чешне я.

Дашдемир  Шерифалиев