Чи рикIелламайвал, са шумуд йис идалай вилик ЮНЕСКО-ди лезги чIалаз саламатвилин жигьетдай зайиф тир дережа ганай. Тестикьарнавай делилралди, зайиф дережада авай чIаларал гзаф аялар рахазватIани, абуру хайи чIал авсиятдин кьилин алат яз ишлемишунал тайин сергьятар ала. Месела, жуван чIалал анжах кIвале рахун.
Къейд ийин, хайи чIаларин саламатвилин (амукьунин-тамукьунин) гьакъиндай ЮНЕСКО-ди ирид дережа тайинарнава:
1) хатасуз;
2) зайиф;
3) терг хьунин хаталувилик квай;
4) терг хьунин еке хаталувилик квай;
5) терг хьунин часпардал алай;
6) терг хьанвай (кьенвай);
7) цIийиз чан хкизвай, гуьнгуьна хутазвай.
Хатасузвилин дережада авай чIалар вири несилри ишлемишзавай, чирзавай, несилрилай несилрал агакьарзавайбур я.
Терг хьунин хаталувилик квайбур аялри чир тийизвай (месела, мектебра) чIалар я.
Кьуд лагьай дережада авай (терг хьунин еке хаталувилик квай) чIалар чIехи несилри рахунра ишлемишзавай, анжах чIехи несилар гъавурда акьазвай, аялар чеб чпихъ галаз рахадайлани, чIехи несилринни аялрин арадани ишлемиш тийизвайбур я.
Вад лагьай дережа авай чIалар ахьтинбур я хьи, абурун сагьибар яшлу инсанар я, чебни и чIаларал гагь-гагь, кьериз-цIаруз рахада.
Ругуд лагьай дережада авай чIалар сагьибар амачирбур, садани ишлемиш хъийин тийизвай, кьенвайбур я.
Ирид лагьай дережадинбур чан хкизвайбур, гуьнгуьна хтун патал чпин сагьибри алахъунар ийизвайбур я.
2009-йисуз ЮНЕСКО-ди Россиядин сергьятра ишлемишзавай 136 чIал терг хьунин хаталувилик квайбур яз гьисабнай. Са бязи чешмейри тестикьарзавайвал, алай вахтунда чи уьлкведа кардик квай 116 чIал хаталувилик ква.
Гьа са вахтунда тайин халкьарин арада гегьеншдиз чукIун тавунвай чIалар илимдин рекьелди ахтармишиз кIандайбурни пайда жезва. Адет яз, илимдин рекьелди тIимил ахтармишнавай ва я эсиллагь ахтармиш тавунвай, цIийиз арадал хкизвай чIаларал пешекарри чпин фикир желбзава. Идалайни гъейри, алай девирдин технологияр ишлемишуналди, зайиф ва терг хьунин хаталувилик квай чIаларин сагьибри чпин хушуналди кьилиз акъудзавай хъсан крарни ава. Месела, авай гафарганрин, важиблу ктабрин электронный жуьреяр гьазурзава.
ЧIал амукь тавун миллет патал гьихьтин магьрумвални бедбахтвал ятIа аннамишзавайбурун кьадар, гьайиф хьи, тIимил я. Махсус ахтармишунар тухун тавуртIани, чавай лугьуз жеда хьи, гьар йисуз хайи чIалакай рахунрин кьилин алат яз менфят къачузвайбурун кьадар лезгийрин арада тIимил жезва. Миллетдин кьилин ярж тир хайи чIалахъ галаз и жуьредин рафтарвилер авуни чун кIанзни-такIанз яваш-яваш исятда авай дережадилайни бетер чкадал гъида. Ша чна ихьтин чIуру кардиз рехъ тагун.
Лезги Фетгьуьллагь
